अथर्ववेद - काण्ड {"suktas":143,"mantras":958,"kand_no":20}/ सूक्त 84/ मन्त्र 1
अ॑नाधृ॒ष्यो जा॒तवे॑दा॒ अम॑र्त्यो वि॒राड॑ग्ने क्षत्र॒भृद्दी॑दिही॒ह। विश्वा॒ अमी॑वाः प्रमु॒ञ्चन्मानु॑षीभिः शि॒वाभि॑र॒द्य परि॑ पाहि नो॒ गय॑म् ॥
स्वर सहित पद पाठअ॒ना॒धृ॒ष्य: । जा॒तऽवे॑दा: । अम॑र्त्य: । वि॒ऽराट् । अ॒ग्ने॒ । क्ष॒त्र॒ऽभृत् । दी॒दि॒हि॒ । इ॒ह । विश्वा॑: । अमी॑वा: । प्र॒ऽमु॒ञ्चन् । मानु॑षीभि: । शि॒वाभि॑: । अ॒द्य । परि॑ । पा॒हि॒ । न॒: । गय॑म् ॥ ८९.१॥
स्वर रहित मन्त्र
अनाधृष्यो जातवेदा अमर्त्यो विराडग्ने क्षत्रभृद्दीदिहीह। विश्वा अमीवाः प्रमुञ्चन्मानुषीभिः शिवाभिरद्य परि पाहि नो गयम् ॥
स्वर रहित पद पाठअनाधृष्य: । जातऽवेदा: । अमर्त्य: । विऽराट् । अग्ने । क्षत्रऽभृत् । दीदिहि । इह । विश्वा: । अमीवा: । प्रऽमुञ्चन् । मानुषीभि: । शिवाभि: । अद्य । परि । पाहि । न: । गयम् ॥ ८९.१॥
भाष्य भाग
हिन्दी (3)
विषय
राजा के धर्म का उपदेश।
पदार्थ
(अग्ने) हे प्रतापी राजन् ! (अनाधृष्यः) सब प्रकार अजेय, (जातवेदाः) बड़ा ज्ञानवान् वा धनवान्, (अमर्त्यः) अमर [यशस्वी], (विराट्) बड़ा ऐश्वर्यवान्, (क्षत्रभृत्) राज्यपोषक होकर तू (इह) यहाँ पर (दीदिहि) प्रकाशमान हो। (विश्वाः) सब (अमीवाः) पीड़ाओं को (प्रमुञ्चन्) छुड़ाता हुआ तू (मानुषीभिः) मनुष्यों को हितकारक (शिवाभिः) मुक्तियों के साथ (अद्य) अब (नः) हमारे (गयम्) घर की (परि) सब ओर से (पाहि) रक्षा कर ॥१॥
भावार्थ
नीतिज्ञ, प्रतापी राजा प्रजाओं को कष्टों से मुक्त करके सदा सन्तुष्ट रख उन्नति करे ॥१॥ यह मन्त्र कुछ भेद से यजुर्वेद में है−२७।७ ॥
टिप्पणी
१−(अनाधृष्यः) ऋदुपधाच्चाक्लृपिचृतेः। ३।१।११०। ञिधृषा प्रागल्भ्ये पराभवे च-क्यप्। धर्षितुमयोग्यः। अजेयः (जातवेदाः) अ० १।७।२। प्रसिद्धज्ञानः। बहुधनः (अमर्त्यः) अ० ४।३७।१२। अमरः। यशस्वी (विराट्) राजतिरैश्वर्यकर्मा-निघ० २।२१। क्विप्। विविधैश्वर्यवान् (अग्ने) हे प्रतापिन् राजन् (क्षत्रभृत्) राज्यपोषकः (दीदिहि) अ० ७।७४।४। दीप्यस्व (इह) अस्माकं मध्ये (विश्वाः) सर्वाः (अमीवाः) अ० ७।४२।१। पीडाः (प्रमुञ्चन्) निवारयन् (मानुषीभिः) अ० ४।३२।२। मनुर्हिताभिः (शिवाभिः) अ० २।६।३। मङ्गलकारिकाभिः क्रियाभिः। मुक्तिभिः (अद्य) इदानीम् (परि) (पाहि) (नः) अस्माकम् (गयम्) अ० ६।३।३। गृहम् ॥
विषय
रोगों का दूरीकरण व बल-धारण
पदार्थ
१. हे (अग्ने) = अग्रणी प्रभो! आप (अनाधृष्य:) = किसी से भी धर्षण के योग्य नहीं हैं। (जातवेदा:) = सर्वज्ञ हैं, (अमर्त्यः) = अविनाशी हैं। (विराट) = विशिष्ट दीसिवाले आप (क्षत्रभूत्) = बल का धारण करते हुए (इह दीदिहि) = हमारे जीवन में दीप्त होओ। २. (विश्वाः अमीवा:) = सब रोगों को (प्रमुञ्चन्) = हमसे पृथक् करते हुए आप (मानुषीभिः) = मानवोचित (शिवाभि:) = कल्याणी क्रियाओं के द्वारा (अद्य) = आज (न: गयम्) = हमारे इस घर को (परिपाहि) = रक्षित कीजिए।
भावार्थ
'अनाधृष्य, जातवेदा, अमर्त्य, विराट्' प्रभु हमारे जीवन में बल धारण करें। वे प्रभु हमें नीरोग बनाकर मानवोचित कल्याणी क्रियाओं में प्रेरित करें।
भाषार्थ
(जातवेदाः) राष्ट्रिय घटनाओं को जानने वाले (अग्ने) हे अग्रणी प्रधानमन्त्रिन् ! (अनाधृष्यः) अपराभवनीय, (अमर्त्यः) राष्ट्र के मर्त्यों अर्थात् मनुष्यों से भिन्न प्रकार का (विराट्) विविध अधिकारों से प्रदीप्त (क्षत्रभृत्) क्षात्रशक्ति को भी धारण करता हुआ तू (इह) इस राष्ट्र में (दीदिहि) प्रदीप्त हो। राष्ट्र को (विश्वाः अमीवाः) सब प्रकार के रोगों से (प्रमुञ्चन्) मुक्त करता हुआ तू (मानुषीभिः) मनुष्यसम्बन्धी (शिवाभिः) शिव [रक्षाओं] द्वारा (अद्य) आज (नः) हमारे (गयम्) राष्ट्रगृह की (परिपाहि) सब प्रकार से रक्षा कर।
टिप्पणी
[मर्त्याः मनुष्यनाम (निघं २।३)। जातवेदाः= जातानां वेदिता (सायण)। दीदयति ज्वलति-कर्मा (निघं० १।१६)। क्षत्रभृत्= अथवा प्रजा को, क्षतों से त्राण करने की भावना को, शासक वर्ग में परिपुष्ट करने वाले। भृत्= डुभृञ् धारणपोषणयोः (जुहोत्यादिः)। यथा “क्षतात् किल त्रायत इत्युदग्रः क्षत्रस्य शब्दो भुवनेषु रूढः" (रघुवंश २।५३)]।
इंग्लिश (4)
Subject
To the Ruler
Meaning
Agni, Jataveda, all-knowing, all-aware, indomitable, immortal, refulgent ruler, protector and sustainer of the social order, shine here, removing all sin, evil, crime and disease, and protect and promote this homeland of ours with the dignity, virtues and values worthy of noble and peaceful humanity.
Translation
O Agni, shine thou here unassailable, Jatavedas, immortal, wide-ruling (viraj), bearing dominion; releasing all diseases by humane, propitious (aids), do thou protect round about today our household. (Also Yv. XXVII.7).
Comments / Notes
MANTRA NO 7.89.1AS PER THE BOOK
Translation
O Agni! (refulgent ruler) you are the holder of sway, you are invincible, brilliant, immortal and intelligent, you shine with glamour’s, With all the succors friendly to men-kind now protect our home driving away all the difficulties and troubles.
Translation
O King, invincible, full of knowledge, free from misery, refulgent, and an able administrator, shine here. Chase human ills with the help of philanthropic persons. Ever guard our house.
संस्कृत (1)
सूचना
कृपया अस्य मन्त्रस्यार्थम् आर्य(हिन्दी)भाष्ये पश्यत।
टिप्पणीः
१−(अनाधृष्यः) ऋदुपधाच्चाक्लृपिचृतेः। ३।१।११०। ञिधृषा प्रागल्भ्ये पराभवे च-क्यप्। धर्षितुमयोग्यः। अजेयः (जातवेदाः) अ० १।७।२। प्रसिद्धज्ञानः। बहुधनः (अमर्त्यः) अ० ४।३७।१२। अमरः। यशस्वी (विराट्) राजतिरैश्वर्यकर्मा-निघ० २।२१। क्विप्। विविधैश्वर्यवान् (अग्ने) हे प्रतापिन् राजन् (क्षत्रभृत्) राज्यपोषकः (दीदिहि) अ० ७।७४।४। दीप्यस्व (इह) अस्माकं मध्ये (विश्वाः) सर्वाः (अमीवाः) अ० ७।४२।१। पीडाः (प्रमुञ्चन्) निवारयन् (मानुषीभिः) अ० ४।३२।२। मनुर्हिताभिः (शिवाभिः) अ० २।६।३। मङ्गलकारिकाभिः क्रियाभिः। मुक्तिभिः (अद्य) इदानीम् (परि) (पाहि) (नः) अस्माकम् (गयम्) अ० ६।३।३। गृहम् ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
Misc Websites, Smt. Premlata Agarwal & Sri Ashish Joshi
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
Sri Amit Upadhyay
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
Sri Dharampal Arya
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal