विषय

तृतीय ऋचा की पूर्वार्चिक में ४१४ क्रमाङ्क पर जीवात्मा, राजा और सेनापति के विषय में व्याख्या हो चुकी है। यहाँ प्रसङ्गागत मन का विषय ही वर्णित है।

पदार्थ

(यत्) जब (आजयः) आन्तरिक या बाह्य देवासुरसंग्राम (उदीरते) उठते हैं, तब (धृष्णवे) जो शत्रुओं को परास्त करनेवाला है, उसी मनुष्य को (धनम्) ऐश्वर्य (धीयते) मिलता है। हे (इन्द्र) विघ्नों को विदीर्ण करनेवाले मेरे वीर मन ! तू (मदच्युता) शत्रुओं के मद को चूर करनेवाले (हरी) ज्ञानेन्द्रिय-कर्मेन्द्रिय-रूप घोड़ों को (युङ्क्ष्व) ज्ञान के ग्रहण और कर्म के करने के लिए नियुक्त कर। (कम्) किसी को अर्थात् शत्रु को (हनः) मार, (कम्) किसी को अर्थात् मित्र को (वसौ दधः) ऐश्वर्य में स्थापित कर। (अस्मान्) हम मित्रों को (वसौ दधः) ऐश्वर्य में स्थापित कर अर्थात् ऐश्वर्य प्रदान कर ॥३॥

भावार्थ

आन्तरिक या बाह्य युद्धों के उपस्थित होने पर मन को उत्साहित करके, ज्ञानेन्द्रियों और कर्मेन्द्रियों को अपने-अपने विषयों में भली-भाँति नियुक्त करके, ठीक-ठीक शत्रुओं की गतिविधि जानकर, उन पर प्रहार करके सब शत्रुओं को पराजित करना और मित्रों को सत्कृत करना चाहिए ॥३॥

विशेष

<br>

पदार्थ

४१४ संख्या पर मन्त्रार्थ द्रष्टव्य है ।
 

विषयः

तृतीया ऋक् पूर्वार्चिके ४१४ क्रमाङ्के जीवात्मनृपतिसेनापतिविषये व्याख्याता। अत्र प्रसङ्गागतो मनोविषय एवोच्यते।

पदार्थः

(यत्) यदा (आजयः) आन्तरा बाह्या वा देवासुरसंग्रामाः (उदीरते) उद्गच्छन्ति, तदा (धृष्णवे) शत्रुधर्षणशीलाय एव जनाय (धनम्) ऐश्वर्यम् (धीयते) स्थाप्यते। हे (इन्द्र) विघ्नविदारक वीर मदीय मनः ! त्वम् (मदच्युता) मदच्युतौ, शत्रूणां मदं च्यावयितारौ (हरी) ज्ञानेन्द्रियकर्मेन्द्रियरूपौ अश्वौ (युङ्क्ष्व) ज्ञानग्रहणे कर्मकरणे च नियोजय। (कम्) कञ्चित्, शत्रुमिति भावः (हनः) जहि, (कम्) कञ्चित्, मित्रमिति भावः (वसौ दधः) वसुनि ऐश्वर्ये स्थापय। (अस्मान्) मित्रभूतान् (वसौ दधः) ऐश्वर्य एव स्थापय ॥३॥२

भावार्थः

आन्तरिकेषु बाह्येषु वा युद्धेषूपस्थितेषु मन उत्साह्य ज्ञानेन्द्रियाणि कर्मेन्द्रियाणि च स्वेषु स्वेषु विषयेषु सम्यङ् नियोज्य यथावच्छत्रूणां गतिविधिं ज्ञात्वा प्रहृत्य च समस्ता रिपवः पराजेया मित्राणि च सत्कर्तव्यानि ॥३॥

Meaning

Glory is achieved by a strong soul, who overcomes all impediments in life’s struggle. O soul, when the organs of cognition and action, controlled by thee, act as thy helper, thou removing all obstacles, and distributing riches, bestowest prosperity on us!

Meaning

When battles confront the nation, means and money are raised and prizes won for the brave. Commander of the forces, yoke the forces exuberant and raging for war. Destroy the enemy. Settle the victorious in wealth and peace. Indra, pray settle us in peace and comfort. (Rg. 1-81-3)

पदार्थ

પદાર્થ : (यद् आजयः उदीरते) જ્યારે મનુષ્યની અંદર દેવાસુર વૃત્તિઓનો સંઘર્ષ સંગ્રામ ઉત્પન્ન થાય છે-ઉફાણે ચડે છે, (धृष्णवे धनं धीयते) ત્યારે હે પરમાત્મન્ ! તારા તરફથી દૃઢ-સ્થિર ચિત્ત ઉપાસકને પ્રસાદકર ગુણ ધારણ કરાવવામાં આવે છે (मदच्युता हरी युंक्ष्व) પાપમદને ચ્યુત કરનાર દુઃખ અપહર્તા સુખ આહર્તા તારા દયા અને પ્રસાદધર્મોને મારામાં—ઉપાસકમાં યુક્ત કર (कं हनः कं वसौ दधः) કોઈને નાસ્તિકને નષ્ટ કરે છે અને કોઈને-આસ્તિક ઉપાસકને નિજવાસ-નિજશરણમાં ધારણ કરે છે. તેથી (अस्मान् वसौ दधः) હે ઐશ્વર્યવાન પરમાત્મન્ ! અમને ઉપાસકોને વાસ-શરણમાં ધારણ કર-કરે છે. (૬)


 

भावार्थ

ભાવાર્થ : ઉપાસકની અંદર જ્યારે દેવાસુર વૃત્તિઓનો સંગ્રામ થવા લાગે છે, ત્યારે પરમાત્મા તે સ્થિર ચિત્તવાળા ઉપાસકને માટે તૃપ્તિકર જ્ઞાન અને શરણધનધારણ કરાવે છે તથા તેના દુઃખ અપહરણ કર્તા અને સુખ આહરણ કર્તા પોતાની દયા અને પ્રસાદ ધર્મોને યુક્ત કરીને પાપ મદને નષ્ટ કરે છે, નાસ્તિકને નષ્ટ કરે છે. આસ્તિક ઉપાસકને સમર્થ બનાવીને પોતાનાં શરણમાં લે છે. તેથી પરમાત્મન્ ! તું અમને-ઉપાસકોને તારા શરણમાં લે. (૬)

भावार्थ

आंतरिक किंवा बाह्य युद्ध जर उपस्थित झाले तर मनाला उत्साहित करून, ज्ञानेंद्रिये व कर्मेंद्रिये यांना आपापल्या विषयात चांगल्या प्रकारे नियुक्त करावे व शत्रूंची गतिविधी ठीक ठीक जाणून त्यांच्यावर प्रहार करावा. सर्व शत्रूंना पराजित करून मित्रांना सन्मानित करावे. ॥३॥