Loading...

सामवेद के मन्त्र

  • सामवेद का मुख्य पृष्ठ
  • सामवेद - मन्त्रसंख्या 1080
    ऋषिः - सप्तर्षयः देवता - पवमानः सोमः छन्दः - बार्हतः प्रगाथः (विषमा बृहती, समा सतोबृहती) स्वरः - पञ्चमः काण्ड नाम -
    2

    पु꣣नानो꣢꣫ वारे꣣ प꣡व꣢मानो अ꣣व्य꣢ये꣣ वृ꣡षो꣢ अचिक्रद꣣द्व꣡ने꣢ । दे꣣वा꣡ना꣢ꣳ सोम पवमान निष्कृ꣣तं꣡ गोभि꣢꣯रञ्जा꣣नो꣡ अ꣢र्षसि ॥१०८०

    स्वर सहित पद पाठ

    पुनानः꣢ । वा꣡रे꣢꣯ । प꣡व꣢꣯मानः । अ꣡व्य꣡ये꣢ । वृ꣡षा꣢꣯ । उ꣣ । अचिक्रदत् । व꣡ने꣢꣯ । दे꣣वा꣡ना꣢म् । सो꣣म । पवमान । निष्कृत꣢म् । निः꣣ । कृत꣢म् । गो꣡भिः꣢꣯ । अ꣣ञ्जानः꣢ । अ꣣र्षसि ॥१०८०॥


    स्वर रहित मन्त्र

    पुनानो वारे पवमानो अव्यये वृषो अचिक्रदद्वने । देवानाꣳ सोम पवमान निष्कृतं गोभिरञ्जानो अर्षसि ॥१०८०


    स्वर रहित पद पाठ

    पुनानः । वारे । पवमानः । अव्यये । वृषा । उ । अचिक्रदत् । वने । देवानाम् । सोम । पवमान । निष्कृतम् । निः । कृतम् । गोभिः । अञ्जानः । अर्षसि ॥१०८०॥

    सामवेद - मन्त्र संख्या : 1080
    (कौथुम) उत्तरार्चिकः » प्रपाठक » 4; अर्ध-प्रपाठक » 1; दशतिः » ; सूक्त » 12; मन्त्र » 2
    (राणानीय) उत्तरार्चिकः » अध्याय » 7; खण्ड » 4; सूक्त » 2; मन्त्र » 2
    Acknowledgment

    हिन्दी (4)

    विषय

    अगले मन्त्र में परमात्मा के कर्मों का वर्णन है।

    पदार्थ

    (वारे) वरणीय (अव्यये) पार्थिवलोक में (पवमानः) पहुँचता हुआ और (पुनानः) पवित्रता करता हुआ (वृषा उ) सुख आदि की वर्षा करनेवाला परमात्मा (वने) मेघजल में (अचिक्रदत्) विघुद्गर्जना कराता है। हे (पवमान) पवित्रतादायक (सोम) जगत्स्रष्टा परमात्मन् ! आप (देवानाम्) दिव्य अग्नि, जल, वायु आदि के (निष्कृतम्) घर अर्थात् भूलोक को (गोभिः) सूर्यकिरणों से (अञ्जानः) प्रकाशित करते हुए (अर्षसि) कर्मण्य बने हुए हो ॥२॥

    भावार्थ

    अन्तरिक्ष में बादल गर्जाना, वर्षा द्वारा भूलोक को पवित्र करना, सूर्यकिरणों द्वारा भूमण्डल को प्रकाशित करना इत्यादि सब कर्म जगत्पति परमेश्वर ही करता है, अन्य कोई नहीं ॥२॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    पदार्थ

    (पवमान सोम) हे आनन्दधारा में प्राप्त होनेवाले शान्तस्वरूप परमात्मन्! तू (गोभिः-अञ्जानः) स्तुतिवाणियों से सम्मुख झलकता हुआ (देवानां निष्कृतम्-अर्षसि) उपासकजनों के निर्मल हृदयस्थान को प्राप्त होता है (पवमानः पुनानः-वृषा-उ) धारारूप में आता हुआ पवित्रकारक सुखवर्षक बना (अव्यये वारे वने-अचिक्रदत्) अनश्वर वरनेवाले सम्भजन करनेवाले आत्मा में प्राप्त होता है॥२॥

    विशेष

    <br>

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    सप्तर्षियों की सात बातें

    पदार्थ

    १. (वारे) = सब वासनाओं का निवारण करनेवाले वरणीय प्रभु में (पुनान:) = अपने को पवित्र करता हुआ। प्रभु-स्मरण से वासनाओं का विनाश होकर जीवन पवित्र बनता है । २. (अव्यये) = उस विविध योनियों में न जानेवाले [अ+वि+अय] एकरस प्रभु में (पवमानः) = गति करता हुआ, अर्थात् प्रभुस्मरणपूर्वक सब कार्यों को करता हुआ और अतएव प्रभु की ओर जाता हुआ । ३. (वृष:) = [ वृषो हि भगवान् धर्मः ] मूर्त्तिमान् धर्म बनकर । ४. (वने) = उस वननीय–सम्भजनीय प्रभु का (अचिक्रदद्) = आह्वान करता है, अर्थात् उस उपास्य प्रभु को सदा पुकारता है । ५. हे (सोम) = शान्त स्वभाववाले (पवमान) = अपने जीवन को पवित्र करनेवाले ! तू ६. (गोभी:) = वेदवाणियों के द्वारा (अञ्जानः) = अपने जीवन को अलंकृत करता हुआ ७. (देवानाम्) = देवों के (निष्कृतम्) = [निष्कृ-free from sin] पापशून्य पवित्र स्थान को (अर्षसि) = प्राप्त होता है । इन सात बातों को अपने जीवनों में घटानेवाले हम' भारद्वाज, कश्यप, गोतम, अत्रि, विश्वामित्र, जमदग्नि व वसिष्ठ' बनें ।

    भावार्थ

    हम अपने जीवनों को पवित्र करके देवों के पवित्र स्थान को प्राप्त करें ।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    missing

    भावार्थ

    (अव्यये वारे) प्राणमय या कर्ममय आवरण में से (पुनानः) पवित्र होता हुआ, (पवमानः) व्यापक आत्मा (वृषः) सुखों का वर्षक होकर (वने) इस ब्रह्माण्ड या अन्तरिक्ष में मेघ के समान (अचिक्रदत्) अनाहत रूप से नाद करता और सुखों की वर्षा करता है। हे (सोम) प्रेरक ! आप (गीर्भिः) रश्मियों से (अंजानः) अभिव्यक्त होते हुए (देवानां) समस्त प्रकाशमान पदार्थों के (निष्कृतं) स्थान या मूलकारण को (अर्षसि) प्राप्त हो। आत्मपक्ष में—वह (गोभिः) प्राणों से (अंजानः) प्रकट होकर इन्दियों के आश्रय को प्राप्त है।

    टिप्पणी

    missing

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    ऋषिः—१ (१) आकृष्टामाषाः (२, ३) सिकतानिवावरी च। २, ११ कश्यपः। ३ मेधातिथिः। ४ हिरण्यस्तूपः। ५ अवत्सारः। ६ जमदग्निः। ७ कुत्सआंगिरसः। ८ वसिष्ठः। ९ त्रिशोकः काण्वः। १० श्यावाश्वः। १२ सप्तर्षयः। १३ अमहीयुः। १४ शुनःशेप आजीगर्तिः। १६ मान्धाता यौवनाश्वः। १५ मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः। १७ असितः काश्यपो देवलो वा। १८ ऋणचयः शाक्तयः। १९ पर्वतनारदौ। २० मनुः सांवरणः। २१ कुत्सः। २२ बन्धुः सुबन्धुः श्रुतवन्धुविंप्रबन्धुश्च गौपायना लौपायना वा। २३ भुवन आप्त्यः साधनो वा भौवनः। २४ ऋषि रज्ञातः, प्रतीकत्रयं वा॥ देवता—१—६, ११–१३, १७–२१ पवमानः सोमः। ७, २२ अग्निः। १० इन्द्राग्नी। ९, १४, १६, इन्द्रः। १५ सोमः। ८ आदित्यः। २३ विश्वेदेवाः॥ छन्दः—१, ८ जगती। २-६, ८-११, १३, १४,१७ गायत्री। १२, १५, बृहती। १६ महापङ्क्तिः। १८ गायत्री सतोबृहती च। १९ उष्णिक्। २० अनुष्टुप्, २१, २३ त्रिष्टुप्। २२ भुरिग्बृहती। स्वरः—१, ७ निषादः। २-६, ८-११, १३, १४, १७ षड्जः। १-१५, २२ मध्यमः १६ पञ्चमः। १८ षड्जः मध्यमश्च। १९ ऋषभः। २० गान्धारः। २१, २३ धैवतः॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    संस्कृत (1)

    विषयः

    अथ परमात्मनः कर्माणि वर्ण्यन्ते।

    पदार्थः

    (वारे) वरणीये (अव्यये) अविमये पार्थिवे लोके। [इयं (पृथिवी) वा अविः, इयं हीमाः सर्वाः प्रजा अवति। श० ६।१।२।३३।] (पवमानः) गच्छन् (पुनानः) पवित्रतां च कुर्वन् (वृषा उ२) सुखादिवर्षकः परमात्मा खलु (वने) मेघोदके। [वनमित्युदकनाम निघं० १।१२।] (अचिक्रदत्) स्तनयित्नुशब्दं कारयति। हे (पवमान) पवित्रतादायक (सोम) जगत्स्रष्टः परमात्मन् ! त्वम् (देवानाम्) दिव्यानामग्निजलवाय्वादीनाम् (निष्कृतम्) गृहम् भूलोकमित्यर्थः (गोभिः) सूर्यरश्मिभिः (अञ्जानः) व्यक्तं कुर्वन् प्रकाशयन् (अर्षसि) कर्मण्योऽसि ॥२॥

    भावार्थः

    अन्तरिक्षे मेघगर्जनं, वृष्टिद्वारा भूलोकस्य पवित्रीकरणं, सूर्यकिरणैर्भूमण्डलस्य प्रकाशनमित्यादि सर्वं कर्म जगत्पतिः परमेश्वर एव करोति, नान्यः कश्चित् ॥२॥

    टिप्पणीः

    १. ऋ० ९।१०७।२२, ‘मृंजा॒नो वारे॒ पव॑मानो अ॒व्यये॒ वृषाव॑चक्रदो॒ वने॑’ इति पूर्वार्द्धपाठः। २. ‘वृषः वृषभसदृशः’ इति सायणीयं व्याख्यानं तु पदकारविरुद्धम्, पदपाठे ‘वृ꣡षा उ꣣’ इति पदच्छेदात्।

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (2)

    Meaning

    Purified through the control of breath, O pervading soul, showering happiness, thou spreadest joy in the universe. O pure soul, exhibiting thyself with the rays of the light of knowledge, thou reddest in the heart, the stay and support of the organs!

    Translator Comment

    Pervading soul, means the soul that pervades the body, unlike God. Who pervades the universe.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    O Soma, universal spirit of generosity, cleansing, purifying and radiating in the protected heart of the cherished celebrant, you manifest loud and bold in the deep and beautiful world of existence and, sung and celebrated with songs of adoration, you move and manifest in the holy heart of divinities, pure, purifying, vibrating. (Rg. 9-107-22)

    इस भाष्य को एडिट करें

    गुजराती (1)

    पदार्थ

    પદાર્થ : (पवमान सोम) હે આનંદધારામાં પ્રાપ્ત થનાર શાન્ત સ્વરૂપ પરમાત્મન્ ! તું (गोभिः अञ्जानः) સ્તુતિ વાણીઓની સામે અલંકૃત થતાં-ઝલકતાં (देवानां निष्कृतम् अर्षसि) ઉપાસકોનાં નિર્મળ હૃદયસ્થાનને પ્રાપ્ત થાય છે. (पवमानः पुनानः वृषा उ) ધારારૂપમાં આવીને પવિત્રકારક સુખવર્ષક બનીને (अव्यये वारे वने अचिक्रदत्) અનશ્વર, વરનાર, સંભજન કરનારા આત્મામાં પ્રાપ્ત થાય છે. (૨)
     

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (1)

    भावार्थ

    अंतरिक्षात मेघगर्जना, वृष्टिद्वारे भूलोकाला पवित्र करणे, सूर्यकिरणांद्वारे भूमंडलाला प्रकाशित करणे, इत्यादी सर्व कर्म जगत्पती परमेश्वरच करतो, दुसरा कुणी नाही. ॥२॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top