विषय

प्रथम ऋचा की पूर्वार्चिक में ३७९ क्रमाङ्क पर परमात्मा और राजा के विषय में व्याख्या हो चुकी है। यहाँ वीर मानव को उद्बोधन दिया जा रहा है।

पदार्थ

हे (इन्द्र) वीर मानव ! (यत्) जो तूने (उषाः इव) उषा के समान (उभे रोदसी) आकाश-पृथिवी दोनों को (आ पप्राथ) अपने यश से पूर्ण किया हुआ है, ऐसे (महीनां महान्तम्) महानों में महान् (चर्षणीनां सम्राजम्) मनुष्यों के सम्राट् (त्वा) तुझे (देवी जनित्री) दिव्यगुणमयी माता ने (अजीजनत्) जन्म दिया है, (भद्रा जनित्री) श्रेष्ठ माता ने (अजीजनत्) जन्म दिया है ॥१॥ यहाँ उपमालङ्कार और वीररस है ॥१॥

भावार्थ

मनुष्य अपनी महिमा को पहचानकर बड़े-बड़े कार्य कर सकता है ॥१॥

विशेष

ऋषिः—मान्धाता (मान्-मिति स्थिति को धारणकर्ता)॥ देवता—इन्द्रः (ऐश्वर्यवान् परमात्मा)॥ छन्दः—महापंक्तिः॥<br>

विषय

देवी जनित्री

पदार्थ

३७९ संख्या पर मन्त्रार्थ द्रष्टव्य है ।
 

विषयः

तत्र प्रथमा ऋक् पूर्वार्चिके ३७९ क्रमाङ्के परमात्मनृपत्योर्विषये व्याख्याता। अत्र वीरो मानव उद्बोध्यते।

पदार्थः

हे (इन्द्र) वीर मानव ! (यत्) यत्, त्वम् (उषाः इव) प्रभातकान्तिरिव (उभे रोदसी) उभे द्यावापृथिव्यौ (आ पप्राथ) स्वयशसा पूरितवानसि, तादृशम् (महीनां महान्तम्) महत्त्ववतामपि महत्त्ववन्तम्, (चर्षणीनां सम्राजम्) मनुष्याणाम् अधिराजं च (त्वा) त्वाम् (देवी जनित्री) दिव्यगुणयुक्ता माता (अजीजनत्) अजनयत्, (भद्रा जनित्री) श्रेष्ठा माता (अजीजनत्) अजनयत् ॥१॥ अत्रोपमालङ्कारः, वीरो रसः ॥१॥

भावार्थः

मनुष्यः स्वमहिमानं परिचित्य महान्ति कर्माणि कर्तुं शक्नोति ॥१॥

Meaning

Just as the Dawn fills the universe with light, so dost Thou, God, fill the Earth and Heaven with Thy lustre. Thy light, the Creator of the world, exhibits Thee, the Mightiest of the mighty, the Lord of men. Thy blessed light, the Creator of the world manifests Thee.

Meaning

Indra, lord of light and glory, ruler of the world, when you fill the earth and the environment with splendour like the dawn, the divine Mother Nature raises you and manifests you as the great ruler of the great people of the world. The gracious mother elevates you in refulgence and majesty as the mighty Indra. (Indra at the cosmic level is the Lord Almighty; at the human level, the world ruler; and at the individual level, Indra is the soul, ruler of the body, senses, mind and intelligence. ) (Rg. 10-134-1)

पदार्थ

પદાર્થ : (इन्द्र) હે ઐશ્વર્યવાન પરમાત્મન્ ! (यद्) જ્યારે તું (उभे रोदसी) ઉપર નીચેનાં બન્ને દ્યુમંડળ અને ભૂમંડળને (आपप्राथ) તારી ઊષા = જ્યોતિથી પૂરણ કરે છે-ભરે છે ત્યારે એમ લાગે છે (उषाः इव) તારી જ્યોતિ (त्वा महीनां महान्तम्) તુજ મહાનથી મહાનતમ્ને (भद्रा देवी) એ કલ્યાણકારિણી દેવી (जनित्री) પ્રકાશ કરનારી બની ગઈ (चर्षणीनां सम्राजम्) મનુષ્યોમાં સમ્યક્ રાજમાનને (अजीजन्तम्) પ્રાદુર્ભૂત કરી રહી છે, પ્રદર્શિત કરી રહી છે, (जनित्री अजीजनत्) હાં, પ્રાદુર્ભૂત કરનારી પ્રાદુર્ભૂત કરી રહી છેપ્રદર્શિત કરી રહી છે. (૧૦)

 

भावार्थ

ભાવાર્થ : પરમાત્મન્ ! જ્યારે તું તારી જ્યોતિથી ઉપર નીચેનાં બન્ને દ્યુમંડળ અને ભૂમંડળને ભરપૂર કરી દે છે, ત્યારે તે કલ્યાણકારી દેવી મનુષ્યોની અંદર મહાનથી મહાનતમ સમ્રાટ-સંસારમાં સમ્યક્ રાજા સમાન રૂપમાં તને પ્રકટપ્રદર્શિત કરનારી પ્રદર્ષિત કરી દે છે, તેથી અમે ઉપાસક વિશ્વમાં વ્યાપ્ત તારી જ્યોતિનો અનુભવ કરીએ. (૧૦)
 

भावार्थ

माणूस आपली महिमा व महत्त्व ओळखून मोठमोठे कार्य करू शकतो. ॥१॥