Sidebar
सामवेद के मन्त्र
सामवेद - मन्त्रसंख्या 1191
ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
देवता - पवमानः सोमः
छन्दः - गायत्री
स्वरः - षड्जः
काण्ड नाम -
2
अ꣡त्या꣢ हिया꣣ना꣢꣫ न हे꣣तृ꣢भि꣣र꣡सृ꣢ग्रं꣣ वा꣡ज꣢सातये । वि꣢꣫ वार꣣म꣡व्य꣢मा꣣श꣡वः꣢ ॥११९१॥
स्वर सहित पद पाठअ꣡त्याः꣢꣯ । हि꣣यानाः꣢ । न । हे꣣तृ꣡भिः꣢ । अ꣡सृ꣢꣯ग्रम् । वा꣡ज꣢꣯सातये । वा꣡ज꣢꣯ । सा꣣तये । वि꣢ । वा꣡र꣢꣯म् । अ꣡व्य꣢꣯म् । आ꣣श꣡वः꣢ ॥११९१॥
स्वर रहित मन्त्र
अत्या हियाना न हेतृभिरसृग्रं वाजसातये । वि वारमव्यमाशवः ॥११९१॥
स्वर रहित पद पाठ
अत्याः । हियानाः । न । हेतृभिः । असृग्रम् । वाजसातये । वाज । सातये । वि । वारम् । अव्यम् । आशवः ॥११९१॥
सामवेद - मन्त्र संख्या : 1191
(कौथुम) उत्तरार्चिकः » प्रपाठक » 5; अर्ध-प्रपाठक » 1; दशतिः » ; सूक्त » 3; मन्त्र » 5
(राणानीय) उत्तरार्चिकः » अध्याय » 9; खण्ड » 2; सूक्त » 1; मन्त्र » 5
Acknowledgment
(कौथुम) उत्तरार्चिकः » प्रपाठक » 5; अर्ध-प्रपाठक » 1; दशतिः » ; सूक्त » 3; मन्त्र » 5
(राणानीय) उत्तरार्चिकः » अध्याय » 9; खण्ड » 2; सूक्त » 1; मन्त्र » 5
Acknowledgment
भाष्य भाग
हिन्दी (4)
विषय
अब आनन्द-रसों का वर्णन करते हैं।
पदार्थ
(वाजसातये) संग्राम के लिए (हेतृभिः) प्रेरक योद्धाओं से (हियानाः) प्रेरित किये जाते हुए (अत्याः न) घोड़ों के समान (हेतृभिः) प्रेरक योगाभ्यासों से (हियानाः) प्रेरित किये जाते हुए (आशवः) वेगगामी सोम अर्थात् परमानन्दरस (वाजसातये) बल देने के लिए (वारम्) दोषनिवारक, (अव्यम्) अविनश्वर जीवात्मा के प्रति (वि असृग्रम्) छोड़े जा रहे हैं ॥५॥ यहाँ श्लिष्टोपमा अलङ्कार है ॥५॥
भावार्थ
शीघ्रगामी बलवान् घोड़े जैसे युद्ध में विजय के साधन बनते हैं, वैसे ही योगाभ्यास से उत्पन्न किये गए परम आनन्द बल-प्रदान में कारण बनते हैं ॥५॥
पदार्थ
(हेतृभिः-हियानाः-अत्याः-न-असृग्रन्) प्रेरकों द्वारा प्रेरे हुए घोड़े८ जैसे दौड़ते चले जाते हैं ऐसे ही सोम—शान्तस्वरूप परमात्मा (वाजसातये) अमृत अन्नभोग की प्राप्ति सदा कराने के लिये९ उपासकों द्वारा उपासित हुआ (आशवः) आशुकारी—शीघ्र प्रवृत्तिवाला१० सोम परमात्मा (अव्या वारं वि) पार्थिववारण करनेवाले आवरक देह को विगत करके उपासक आत्मा में प्राप्त होता है॥५॥
विशेष
<br>
विषय
उत्तम प्रेरकों की प्रेरणा
पदार्थ
(हेतृभिः) = प्रेरकों [हि गतौ] से (हियाना:) = प्रेरित किये जाते हुए मनुष्य (अत्याः न) = घोड़े-जैसी (वाजसातये) = [वाज= speed] शीघ्र गतिवाले होते हैं । अत्य=घोड़े स्वयं भी [अत=गमन] गतिशील हैं । जब ये उत्तम नियन्ता से प्रेरित होते हैं तब और अधिक तीव्रगति को प्राप्त करते हैं । इसी प्रकार (आशवः) = शीघ्रता से अपने नियत कार्यों में व्याप्त होनेवाले, अपने कार्य को स्फूर्ति से करनेवाले सज्जन लोग (हेतृभिः) = उत्तम प्रेरक विद्वानों के द्वारा (हियाना:) = प्रेरित होते हुए (अव्यम्) = उस [अव=दीप्ति, रक्षण] देदीप्यमान-आसुर वृत्तियों से रक्षण में सर्वोत्तम साधनभूत (वारम्) = वरणीय प्रभु की ओर (वाजसातये) = शक्ति प्राप्ति के मार्ग पर तीव्रता से आगे बढ़ते हैं ।
भावार्थ
उत्तम प्रेरक विद्वानों को प्राप्त कर हम प्रभु प्राप्ति के मार्ग पर अग्रसर हों ।
विषय
missing
भावार्थ
(वाजसातये) ज्ञान और सुख के लाभ के लिये (हियानाः) प्रयत्न करते हुए (आशवः) मोक्ष या ज्ञान मार्ग में भी शीघ्रगति करते हुए विद्वान् लोग (हेतृभिः) साधनों से (अव्यं वारं) तामस या प्राकृतिक या प्राणमय आवरण को (वि-अति-असृग्रन्) पार कर जाते हैं।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
ऋषिः—१ प्रतर्दनो दैवोदामिः। २-४ असितः काश्यपो देवलो वा। ५, ११ उचथ्यः। ६, ७ ममहीयुः। ८, १५ निध्रुविः कश्यपः। ९ वसिष्ठः। १० सुकक्षः। १२ कविंः। १३ देवातिथिः काण्वः। १४ भर्गः प्रागाथः। १६ अम्बरीषः। ऋजिश्वा च। १७ अग्नयो धिष्ण्या ऐश्वराः। १८ उशनाः काव्यः। १९ नृमेधः। २० जेता माधुच्छन्दसः॥ देवता—१-८, ११, १२, १५-१७ पवमानः सोमः। ९, १८ अग्निः। १०, १३, १४, १९, २० इन्द्रः॥ छन्दः—२-११, १५, १८ गायत्री। त्रिष्टुप्। १२ जगती। १३ बृहती। १४, १५, १८ प्रागाथं। १६, २० अनुष्टुप् १७ द्विपदा विराट्। १९ उष्णिक्॥ स्वरः—२-११, १५, १८ षड्जः। १ धैवतः। १२ निषादः। १३, १४ मध्यमः। १६,२० गान्धारः। १७ पञ्चमः। १९ ऋषभः॥
संस्कृत (1)
विषयः
अथानन्दरसान् वर्णयति।
पदार्थः
(वाजसातये) संग्रामाय। [वाजसातिः इति संग्रामनाम। निघं० २।१७।] (हेतृभिः) प्रेरकैः योद्धृभिः (हियानाः) प्रेर्यमाणाः। [हि गतौ वृद्धौ च, कर्मणि रूपम्।] (अत्याः२ न) अश्वाः इव। [अत्यः इत्यश्वनाम। निघं० १।१४।] (हेतृभिः) प्रेरकैः योगाभ्यासैः (हियानाः) प्रेर्यमाणाः (आशवः) आशुगामिनः सोमाः परमानन्दरसाः (वाजसातये) बलप्रदानाय (वारम्) दोषनिवारकम् (अव्यम्) अव्ययम् अविनश्वरं जीवात्मानं प्रति (वि असृग्रम्) विसृज्यन्ते ॥५॥ अत्र श्लिष्टोपमालङ्कारः ॥५॥
भावार्थः
क्षिप्रगामिनो बलवन्तोऽश्वा यथा संग्रामे विजयसाधनतां यान्ति तथा योगाभ्यासजनिताः परमानन्दा आत्मबलप्रदाने कारणतां प्रपद्यन्ते ॥५॥
टिप्पणीः
१. ऋ० ९।१३।६। २. सायणस्तु ‘अति आ’ इति विच्छिद्य व्याख्यातवान्, तत्तु पदकारविरुद्धम्। ऋग्वेदभाष्ये तु तेनापि ‘अत्याः न अश्वाः इव’ इत्युचितमेव व्याख्यातम्। अत्राह सामश्रमी—“व्यत्यसृग्रम् इत्यत्र ऋगादिपादाद् ‘अति’ इत्युपसर्गः, ऋक्तृतीयपादाद् ‘वि’ इत्युपसर्गश्च सङ्गृहीतः ‘व्यत्या’ इति श्रुतौ ‘आ’ पदस्यानर्थक्यमपि स्वीकृतमाचार्येण (सायणेन)। विवरणकृता तु ‘अहि’ नाम दानव इत्यादिना व्याख्यातम्। परन्तूभयविधमेव व्याख्यानं पदग्रन्थविरुद्धत्वादुपेक्षणीयम्। तत्र हि ‘अ꣡त्याः, हि꣣यानाः꣡’, इति पाठदर्शनात्” इति।
इंग्लिश (2)
Meaning
Learned persons, marching fast on the path of knowledge, exerting hard to acquire learning and happiness through different methods cross the covering of matter.
Meaning
The showers of soma, blessings of the lord of peace and protection, like fastest forces electrified to omnipresence by urgent masters, reach to places and people that need light and protection against ignorance and darkness. (Rg. 9-13-6)
गुजराती (1)
पदार्थ
પદાર્થ : (हेतृभिः हियानाः अत्याः न असृग्रन्) જેમ પ્રેરકો દ્વારા પ્રેરિત ઘોડાઓ શીઘ્ર ગતિમાન થાય છે, તેમ જ સોમ-શાન્ત સ્વરૂપ પરમાત્મા (वाजसातये) સદા અમૃત અન્ન ભોગની પ્રાપ્તિ કરાવવા માટે ઉપાસકો દ્વારા ઉપાસિત થઈને (आशवः) આશુકારી શીઘ્ર પ્રવૃત્તિવાળા સોમ પરમાત્મા (अव्यां वारं वि) પાર્થિવ આવરણ કરનાર આવ૨ક દેહને દૂર કરીને ઉપાસક આત્મામાં પ્રાપ્ત થાય છે. (૫)
मराठी (1)
भावार्थ
शीघ्रगामी बलवान घोडे जसे युद्धात विजयाचे साधन बनतात, तसे योगाभ्यासाने उत्पन्न केलेला परम आनंद बल-प्रदानाचे कारण बनतो. ॥५॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
Misc Websites, Smt. Premlata Agarwal
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
Sri Dharampal Arya
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal