विषय

प्रथम ऋचा की व्याख्या पूर्वार्चिक में ५२९ क्रमाङ्क पर परमात्मा और मेघ के विषय में की जा चुकी है। यहाँ फिर परमात्मा का ही विषय वर्णित करते हैं।

पदार्थ

इसी सोम परमात्मा के शासन में (समुद्रः) सूर्य (परमे) उच्च, (विधर्मणि) विशेष धारणकर्ता द्युलोक में (अक्रान्) अपनी धुरी पर घूमता है, जो सूर्य (प्रजाः जनयन्) प्रजाओं को उत्पन्न करता हुआ (भुवनस्य) सौरमण्डल का (गोपाः) रक्षक है। (पवित्रे) अन्तरिक्ष में और (अव्ये सानौ अधि) पृथिवी के उन्नत प्रदेश में (वृषा) वर्षा करनेवाला, (स्वानः) भूमि आदि लोकों को उनकी अपनी-अपनी कक्षा में सूर्य के चारों ओर प्रेरित करता हुआ (अद्रिः) अविनश्वर (सोमः) जगत्स्रष्टा (बृहत्) बहुत अधिक (वावृधे) महिमा को प्राप्त हुआ है ॥१॥

भावार्थ

परमेश्वर ही अपनी महिमा से सूर्य को और उसके चारों ओर भूमि, चन्द्रमा आदि ग्रह-उपग्रहों को घुमा रहा है ॥१॥

विशेष

ऋषिः—पराशरः (पर-विरोधी काम आदि को नष्ट करने वाला उपासक)॥ देवता—सोमः (शान्तस्वरूप परमात्मा)॥ छन्दः—त्रिष्टुप्॥<br>

विषय

भुवनस्य गोपा

पदार्थ

५२९ संख्या पर मन्त्र का अर्थ द्रष्टव्य है ।
 

विषयः

तत्र प्रथमा ऋक् पूर्वार्चिके ५२९ क्रमाङ्के परमात्मपर्जन्ययोर्विषये व्याख्याता। अत्र पुनः परमात्मविषय उच्यते।

पदार्थः

अस्यैव सोमस्य परमात्मनः शासने (समुद्रः) आदित्यः।[समुद्र आदित्यः इति निरुक्तम् १३।१६।] (परमे) उच्चे (विधर्मणि) विशेषेण धारके द्युलोके (अक्रान्) क्राम्यति, स्वधुरि भ्रमति, यः आदित्यः (प्रजाः जनयन्) प्रजाः उत्पादयन् (भुवनस्य) सौरमण्डलस्य (गोपाः) रक्षकोऽस्ति। (पवित्रे) अन्तरिक्षे। [अन्तरिक्षं वै पवित्रम्। काठ० २६।१०।] (अव्ये सानौ अधि) पार्थिवे उन्नतप्रदेशे च (वृषा) वृष्टिकर्ता, (स्वानः) सुवानः, भूम्यादिलोकान् स्वस्वकक्षायां सूर्यं परितः प्रेरयन् (अद्रिः) अविनश्वरः (सोमः) जगत्स्रष्टा परमात्मा (बृहत्) बहु (वावृधे) महिमानमाप्नोति। [वृधु वृद्धौ, लिटि ‘तुजादीनां दीर्घोऽभ्यासस्य।’ अ० ६।१।७ इत्यभ्यासदीर्घः] ॥१॥

भावार्थः

परमेश्वर एव स्वमहिम्ना सूर्यं तं परितो भूमिचन्द्रादीन् ग्रहोपग्रहांश्च भ्रामयति ॥१॥

Meaning

In a chaste, solitary mountainous region, realised and derived through contemplation, the divine joy of the soul waxes profusely like a cloud, God, the Guardian of the Earth, in Whom are revolving different worlds, creating creatures of the universe, overpowers all in the vast sky, and fulfils all desires.

Meaning

Soma, prime cause of the world and laws of existence, unfathomable as ocean, taking on by itself countless causes of existence in the vast vault of space and time, roaring and generating the evolving stars, planets and forms of life, is the ruling power of the universe. Potent and generous, infinite, creative and generative, refulgent Soma pervades the immaculate, sacred and protective universe and on top of it expands it and transcends. (Rg. 9-97-40)

पदार्थ

પદાર્થ : (भुवनस्य गोपाः) વિશ્વનો રક્ષક (समुद्रः) સમ્યક્ પ્રસિદ્ધ સોમ શાન્ત સ્વરૂપ પરમાત્મા (प्रजाः जनयन्) પ્રજન્યમાન મનુષ્ય આદિને ઉત્પન્ન કરતા વા કરવા માટે (प्रथमे विधर्मन्) પ્રથિત-વિસ્તૃત-વિવિધ આકારવાળા જગતમાં (अक्रान्) વ્યાપી રહેલ છે. તે (वृषा) સુખ વર્ષક (सानः) સંભજનીય (बृहत्सोमः) મહાન સોમ-શાન્ત સ્વરૂપ પરમાત્મા (अद्रिः) આદરણીય તથા વેદના જ્ઞાતા આવિષ્કર્તા (अव्ये पवित्रे अधि) જીવનનું રક્ષણ સ્થાન પ્રાણ અને રક્તને પ્રવાહિત કરનાર હૃદયની અંદર (स्वानः) નિષ્પન્ન કરેલ (वावृधे) ઉપાસકને વૃદ્ધિ પામેલ અનુભવ થાય છે. (૭)

 

भावार्थ

ભાવાર્થ : વિશ્વના રક્ષક, મનુષ્ય આદિને ઉત્પન્ન કરતાં અથવા કરનાર સમ્યક્ પ્રસિદ્ધ સોમ-શાન્તસ્વરૂપ પરમાત્મા પ્રથિત-વિસ્તૃત વિવિધ આકારવાળા જગતમાં વ્યાપી રહેલ છે, તે સુખવર્ષક, સંભજનીય, મહાન સોમ્ય શાન્ત સ્વરૂપ પરમાત્મા, આદરણીય તથા વેદજ્ઞાન પ્રદાતા પરમાત્મા રક્ષણીય હૃદય-પ્રાણ, રક્તના પ્રેરક સ્થાનમાં નિષ્પન્ન-સાક્ષાત્ કરેલ ઉપાસકને વૃદ્ધિ પામેલ અનુભવ થાય છે. (૭)
 

भावार्थ

परमेश्वरच आपल्या महिमेने सूर्याला व त्याच्या चारही बाजूंनी भूमी, चंद्रमा इत्यादी उपग्रहांना फिरवितो. ॥१॥