विषय

प्रथम ऋचा की व्याख्या पूर्वार्चिक में २६७ क्रमाङ्क पर परमात्मा के विषय में की गयी थी। यहाँ भी वही विषय वर्णित है।

पदार्थ

(श्रायन्तः इव) भोजन आदि को पकाते हुए मनुष्य जैसे (सूर्यम्) सूर्य का उपयोग करते हैं, अर्थात् सौर चूल्हा बनाकर उस पर भोजन पकाते हैं, वैसे ही तुम (इन्द्रस्य) ऐश्वर्यशाली परमात्मा के, अर्थात् परमात्मा से उत्पन्न किये हुए (विश्वा इत् वसूनि) जल, अग्नि, बिजली, वायु, ओषधि आदि सभी धनों को (भक्षत) यथायोग्य सेवन करो। (जातः) वह प्रसिद्ध परमात्मा (ओजसा) अपने प्रताप से (जनिमानि) सभी उत्पन्न वस्तुओं को धारण करताहै। हम उसका (प्रति दीधिमः) ध्यान करते हैं, (भागं न) जैसे कोई अपने प्राप्तव्य दायभाग का ध्यान करता है ॥१॥ यहाँ उपमालङ्कार है ॥१॥

भावार्थ

जैसे सूर्य हमारे लिए प्राणों का स्रोत है, वैसे ही परमेश्वर से रचे हुए सभी पदार्थ अत्यधिक हितकर हैं। उनका यथायोग्य उपयोग सबको करना चाहिए ॥१॥

विशेष

ऋषिः—नृमेधः (मुमुक्षु मेधावाला उपासक)॥ देवता—इन्द्रः (ऐश्वर्यवान् परमात्मा)॥ छन्दः—बृहती॥<br>

विषय

श्रम व भोजन

पदार्थ

२६७ संख्या पर इस मन्त्र का अर्थ द्रष्टव्य है । 
 

विषय

missing

भावार्थ

व्याख्या देखो अविकल सं० [ २६७ ] पृ० १३६।

ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

ऋषिः—१ पराशरः। २ शुनःशेपः। ३ असितः काश्यपो देवलो वा। ४, ७ राहूगणः। ५, ६ नृमेधः प्रियमेधश्च। ८ पवित्रो वसिष्ठौ वोभौ वा। ९ वसिष्ठः। १० वत्सः काण्वः। ११ शतं वैखानसाः। १२ सप्तर्षयः। १३ वसुर्भारद्वाजः। १४ नृमेधः। १५ भर्गः प्रागाथः। १६ भरद्वाजः। १७ मनुराप्सवः। १८ अम्बरीष ऋजिष्वा च। १९ अग्नयो धिष्ण्याः ऐश्वराः। २० अमहीयुः। २१ त्रिशोकः काण्वः। २२ गोतमो राहूगणः। २३ मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः॥ देवता—१—७, ११-१३, १६-२० पवमानः सोमः। ८ पावमान्यध्येतृस्तृतिः। ९ अग्निः। १०, १४, १५, २१-२३ इन्द्रः॥ छन्दः—१, ९ त्रिष्टुप्। २–७, १०, ११, १६, २०, २१ गायत्री। ८, १८, २३ अनुष्टुप्। १३ जगती। १४ निचृद् बृहती। १५ प्रागाथः। १७, २२ उष्णिक्। १२, १९ द्विपदा पंक्तिः॥ स्वरः—१, ९ धैवतः। २—७, १०, ११, १६, २०, २१ षड्जः। ८, १८, २३ गान्धारः। १३ निषादः। १४, १५ मध्यमः। १२, १९ पञ्चमः। १७, २२ ऋषभः॥

विषयः

तत्र प्रथमा ऋक् पूर्वार्चिके २६७ क्रमाङ्के परमात्मविषये व्याख्याता। अत्रापि स एव विषयो वर्ण्यते।

पदार्थः

(श्रायन्तः इव) भोजनादिकं परिपचन्तो जनाः यथा (सूर्यम्) आदित्यम् उपयुञ्जते, सौरीं हसन्तिकां निर्माय तत्र भोजनं पचन्ति, तथा यूयम् (इन्द्रस्य) ऐश्वर्यशालिनः परमात्मनः, तेन उत्पादितानीत्यर्थः, (विश्वा इत् वसूनि) सर्वाण्येव धनानि, अबग्निविद्युद्वाय्वोषध्यादीनि (भक्षत) यथायोग्यं सेवध्वम्। (जातः) प्रसिद्धः स इन्द्रः परमात्मा (ओजसा) स्वकीयेन प्रतापेन (जनिमानि) सर्वाण्येव उत्पन्नानि वस्तूनि धारयतीति शेषः। वयं तम् (प्रतिदीधिमः) प्रतिध्यायामः, (भागं न) यथा कश्चित् प्राप्तव्यं दायभागं स्वकीयं प्रतिध्यायति तद्वत् ॥२ एतन्मन्त्रस्य ऋग्वेदीयः पाठः निरुक्ते ६।८ इत्यत्र व्याख्यातः ॥१॥ अत्रोपमालङ्कारः ॥१॥

भावार्थः

यथा सूर्योऽस्मभ्यं प्राणानां स्रोतो विद्यते तथैव परमेश्वरनिर्मितानि सर्वाण्येव वस्तून्यतितरां हितकराणि सन्ति। तेषां यथायोग्यमुपयोगः सर्वैर्विधेयः ॥१॥

Meaning

All riches that have been and will be created, with their full potency, belong to God, just as a son enjoys the wealth inherited from his father according to his share, so do we enjoy what God hath given us, just as the rays created by the Sun receive light from the Sun.

Meaning

Just as the rays of light share and diffuse the radiance of the sun, so you too share and reflect the golden glories of Indra, the cosmic soul. Let us meditate on the divine presence and for our share enjoy the ecstasy of bliss vibrating in the world of past and future creation by virtue of Indras omnipresent majesty. (Rg. 8-99-3)

पदार्थ

પદાર્થ : (सूर्यम् इव श्रायन्त) જેમ કિરણો સૂર્યને આશ્રિત રહે છે તેમ ઉપાસક ઇન્દ્ર પરમાત્માને આશ્રિત રહે છે. (इन्द्रस्य) પરમાત્માના (विश्वा जाता जनिमानि इत उ) સર્વ પ્રસિદ્ધ થયેલ - સાક્ષાત્ થયેલ , પ્રસિદ્ધ થનાર - સાક્ષાત્ થનાર અમૃતભોગ ધનોનો પણ અવશ્ય (भक्षत) સેવન કરવા ઇચ્છુક થયેલ પ્રાપ્ત કરવા ઈચ્છુક થયેલ (ओजसा भागं न प्रति दीधिमः) પોતાના આત્મિક બળ તેજ સ્વરૂપથી તે ભજનીય ઇન્દ્ર-ઐશ્વર્યવાન પરમાત્માનો અમે સાક્ષાત્ અનુભવ કરીએ. (૫)

 

भावार्थ

ભાવાર્થ : જેમ કિરણો સૂર્યને આશ્રિત બનીને રહે છે , તેમ ઉપાસક મોક્ષમાં પરમાત્માને આશ્રિત થઈને રહે છે. પરમાત્માના સમસ્ત સાક્ષાત્ થયેલા અને થનારા અમૃત ભોગ ધનોને પણ અવશ્ય સેવન કરવાને ઇચ્છુક થયેલ - પ્રાપ્ત કરવાને ઇચ્છુક થયેલ પોતાના આત્મિક બળ , તેજ સ્વરૂપથી તે ભજનીય પરમાત્માનો અમે - ઉપાસકો સાક્ષાત્ અનુભવ કરીએ - કરી શકીએ. (૫)

भावार्थ

जसा सूर्य आमच्यासाठी प्राणांचा स्रोत आहे, तसेच परमेश्वराने निर्माण केलेले सर्व पदार्थ अत्यंत हितकर आहेत, सर्वांनी त्यांचा यथायोग्य उपयोग केला पाहिजे. ॥१॥