विषय

प्रथम ऋचा की व्याख्या पूर्वार्चिक में १२१ क्रमाङ्क पर परमात्मा के विषय में की गयी थी। यहाँ जीवात्मा का विषय कहते हैं।

पदार्थ

(यज्ञः) परमात्मा की सङ्गति करना रूप यज्ञ (इन्द्रम्) जीवात्मा को (अवर्धयत्) बढ़ाता है, शक्तिशाली बनाता है, (यत्) क्योंकि, वह जीवात्मा (दिवि) तेजस्वी परमात्मा में (ओपशम्) निवास(चक्राणः) करता हुआ (भूमिम्) पार्थिव शरीर को (व्यवर्तयत्) भली-भाँति चलाता है ॥१॥

भावार्थ

परमात्मा के पास से ही बल प्राप्त करके जीवात्मा शरीररूप राज्य के मस्तिष्क-संस्थान, रक्त-संस्थान, पाचन-संस्थान, श्वास-संस्थान, ज्ञानेन्द्रियों, कर्मेन्द्रियों सबका भली-भाँति सञ्चालन करने में समर्थ होता है। इसलिए उसे चाहिए कि परमात्मा को कभी न भूले ॥१॥

विशेष

ऋषिः—गोषूक्त्यश्वनावृषी (इन्द्रिय सम्बन्धी अच्छी प्रार्थना करने वाला, विषय व्यापनशील मन के सम्बन्ध में अच्छी प्रार्थना करने वाला)॥ देवता—इन्द्रः (ऐश्वर्यवान् परमात्मा)॥ छन्दः—गायत्री॥<br>

विषय

'यज्ञ' ही फूलने-फलने का साधन है

पदार्थ

प्रस्तुत मन्त्र की व्याख्या संख्या १२१ पर इस प्रकार है (यज्ञः) = यज्ञ की भावना ने (इन्द्रम्) = आत्मा को (अवर्धयत्) = बढ़ाया है । (यत्) = इसीलिए तो (भूमिं व्यवर्तयत्) = इन्द्र ने यज्ञ के लिए सारी पार्थिव सम्पत्ति – सारी थैली को ही उलटा दिया है । इस यज्ञिय भावना के परिणामरूप यह इन्द्र (दिवि) = मस्तिष्क में (ओपशम्) = मस्तक के ज्ञानरूप आभरण को (चक्राणः) = बनानेवाला हुआ है । 

भावार्थ

यज्ञ से सब प्रकार का वर्धन होता है और मस्तिष्क ज्ञान से अलंकृत होता है |
 

विषय

missing

भावार्थ

व्याख्या देखो अवि० सं० [१२१] पृ० ६५।

ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

ऋषिः—१, ७ शुनःशेप आजीगतिः। २ मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः। ३ शंयुर्वार्हस्पत्यः। ४ वसिष्ठः। ५ वामदेवः। ६ रेभसूनु काश्यपौ। ८ नृमेधः। ९, ११ गोषूक्त्यश्वसूक्तिनौ काण्वायनौ। १० श्रुतकक्षः सुकक्षो वा। १२ विरूपः। १३ वत्सः काण्वः। १४ एतत्साम॥ देवता—१, ३, ७, १२ अग्निः। २, ८-११, १३ इन्द्रः। ४ विष्णुः। ५ इन्द्रवायुः। ६ पवमानः सोमः। १४ एतत्साम॥ छन्दः—१, २, ७, ९, १०, ११, १३, गायत्री। ३ बृहती। ४ त्रिष्टुप्। ५, ६ अनुष्टुप्। ८ प्रागाथम्। ११ उष्णिक्। १४ एतत्साम॥ स्वरः—१, २, ७, ९, १०, १२, १३, षड्जः। ३, ९, मध्यमः, ४ धैवतः। ५, ६ गान्धारः। ११ ऋषभः १४ एतत्साम॥

विषयः

तत्र प्रथमा ऋक् पूर्वार्चिके १२१ क्रमाङ्के परमात्मविषये व्याख्याता। अत्र जीवात्मविषय उच्यते।

पदार्थः

(यज्ञः) परमात्संगमरूपो यागः (इन्द्रम्) जीवात्मानम्(अवर्धयत्) वर्धयति, शक्तिमन्तं करोति, (यत्) यस्मात् सः(दिवि) द्योतनात्मके परमात्मनि (ओपशम्) निवासम्(चक्राणः) कुर्वाणः (भूमिम्) भूम्युपलक्षितां पार्थिवां तनूम्(व्यवर्तयत्) विवर्तयति, सम्यक् सञ्चालयति ॥१॥

भावार्थः

परमात्मनः सकाशादेव बलं प्राप्य जीवात्मा देहराज्यस्य मस्तिष्कसंस्थानं रक्तसंस्थानं पाचनसंस्थानं श्वाससंस्थानं ज्ञानेन्द्रियाणि कर्मेन्द्रियाणि सर्वमपि सम्यक् सञ्चालयितुं क्षमते, अतः स तेन कदापि न विस्मरणीयः ॥१॥

Meaning

The Yajna, expanding itself in the atmosphere, enhances the power of the Sun, the bringer of rain, and nourishes the Earth.

Meaning

Yajna, joint creative endeavour which protects and replenishes the earth and environment, pleases and elevates Indra, the ruler, and creates a place of bliss in the light of heaven for the doer. (Rg. 8-14-5)

पदार्थ

પદાર્થ : (यज्ञः इन्द्रम् अवर्धयत्) અધ્યાત્મયજ્ઞના ઉપાસકની અંદર પરમાત્માએ વૃદ્ધિ કરી સ્પષ્ટ સાક્ષાત્ કરાવ્યો - કરાવી દે છે , (यत् भूमिं व्यवर्तयत्) પુનઃ તે પરમાત્મા ઉપાસકની ભૂમિ-સ્થિતિને વિવર્તિત કરી દે છે - બદલી નાખે છે. બંધનથી જીવન મુક્ત અવસ્થા કરી દે છે. (ओपशं दिवि चक्राणः) તે પરમાત્માની સમીપમાં શયન કરનાર ઉપાસક આત્માને દિવ્યધામ - અમૃતધામમાં પહોંચાડવા માટે કરી દે છે. (૭)

 

भावार्थ

ભાવાર્થ : અધ્યાત્મયજ્ઞના ઉપાસકની અંદર પરમાત્મા સાક્ષાત્ થઈ જાય છે , પુનઃ તે સાક્ષાત્ થતા પરમાત્મા ઉપાસક આત્માની ભૂમિને બદલી દે છે , પરમાત્માની સમીપમાં શયન કરનાર આત્માને અમૃતધામ-મોક્ષમાં પહોંચાડવા માટે બંધનથી જીવન મુક્ત કરી દે છે. (૭)
 

भावार्थ

परमात्म्याद्वारे बल प्राप्त करून जीवात्मा शरीररूपी राज्याचे मस्तिष्क-संस्थान, रक्त-संस्थान, पावन-संस्थान, श्वास-संस्थान, ज्ञानेन्द्रिये, कर्मेन्द्रिये सर्वांचे चांगल्या प्रकारे संचालन करण्यास समर्थ असतो. त्यासाठी त्याचे कधीही विस्मरण होता कामा नये. ॥१॥