विषय

प्रथम ऋचा की व्याख्या पूर्वार्चिक में १५ क्रमाङ्क पर परमात्मा की स्तुति के विषय में की गयी थी। यहाँ भी वही विषय कहा जा रहा है।

पदार्थ

हे (जराबोध) स्तुतिविज्ञ मानव ! तू (विशे विशे) प्रत्येक मनुष्य के हितार्थ (यज्ञियाय) पूजनीय (रुद्राय) दुःखहर्ता परमात्मा के लिए (तत्) उस उज्ज्वल (दृशीकम्) रमणीय(स्तोमम्) स्तोत्र को, गुण-गान को (विविड्ढि) कर ॥१॥

भावार्थ

सब मनुष्यों को चाहिए कि जगदीश्वर का गुणगान करके यथाशक्ति उसके गुणों को अपने अन्दर धारण करने का प्रयत्न करें ॥१॥

विशेष

ऋषिः—आजीगर्तः शुनःशेपः (इन्द्रियभोगों की दौड़ में शरीरगर्त में गिरा उत्थान का इच्छुक जन)॥ देवता—अग्निः (ज्ञानप्रकाशस्वरूप परमात्मा)॥ छन्दः—गायत्री॥<br>

विषय

दृश्य भक्ति न कि श्रव्य

पदार्थ

यह मन्त्र संख्या १५ पर द्रष्टव्य है। सरलार्थ यह है—(जराबोध) = हे बुढ़ापे में चेतनेवाले जीव! (विशेविशे यज्ञियाय) = प्रत्येक प्राणी के साथ सम्पर्क रखनेवाले (रुद्राय) =(रुत्+र) उपदेश देनेवाले प्रभु के लिए (तत्)=उस (दृशीकं स्तोमम्) = आँखों से दीखनेवाली स्तुति को (विविड्ढि) = व्याप्त कर।
सामान्यतः मनुष्य वाणी से ही प्रभु के स्तोत्रों को बोलता रहता है—यह श्रव्यभक्ति है। सब प्राणियों के हित में लगना ही प्रभु की दृश्य भक्ति है—यही प्रभु को प्रीणित कर सकती है। वास्तविक सुख का निर्माण तो यही भक्त कर पाता है, अतः ‘शुनःशेप’ (शुनम्—सुख, शेप=ह्लश द्वड्डद्मद्ग) कहलाता है।

विषय

missing

भावार्थ

व्याख्या देखो अविकल सं० [ १५ ] पृ० ७।

ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

ऋषिः—मेधातिथिः काण्वः प्रियमेधश्चांगिरसः। २ श्रुतकक्षः सुकक्षो वा। ३ शुनःशेप आजीगर्तः। ४ शंयुर्बार्हस्पत्यः। ५, १५ मेधातिथिः काण्वः। ६, ९ वसिष्ठः। ७ आयुः काण्वः। ८ अम्बरीष ऋजिश्वा च। १० विश्वमना वैयश्वः। ११ सोभरिः काण्वः। १२ सप्तर्षयः। १३ कलिः प्रागाथः। १५, १७ विश्वामित्रः। १६ निध्रुविः काश्यपः। १८ भरद्वाजो बार्हस्पत्यः। १९ एतत्साम॥ देवता—१, २, ४, ६, ७, ९, १०, १३, १५ इन्द्रः। ३, ११, १८ अग्निः। ५ विष्णुः ८, १२, १६ पवमानः सोमः । १४, १७ इन्द्राग्नी। १९ एतत्साम॥ छन्दः–१-५, १४, १६-१८ गायत्री। ६, ७, ९, १३ प्रागथम्। ८ अनुष्टुप्। १० उष्णिक् । ११ प्रागाथं काकुभम्। १२, १५ बृहती। १९ इति साम॥ स्वरः—१-५, १४, १६, १८ षड्जः। ६, ८, ९, ११-१३, १५ मध्यमः। ८ गान्धारः। १० ऋषभः॥

विषयः

तत्र प्रथमा ऋक् पूर्वार्चिके १५ क्रमाङ्के परमात्मस्तुतिविषये व्याख्याता। अत्रापि स एव विषय उच्यते।

पदार्थः

हे (जराबोध) स्तुतिविज्ञ मानव ! [जरां स्तुतिप्रकारं बुध्यते जानातीति जराबोधः तथाविध।] त्वम् (विशे विशे) मनुष्याय मनुष्याय, प्रतिमनुष्यहितार्थमित्यर्थः। (यज्ञियाय) पूजनीयाय(रुद्राय) दुःखद्रावयित्रे परमात्मने (तत्) उज्ज्वलम् (दृशीकम्) रमणीयम् (स्तोमम्) स्तोत्रम्, गुणकीर्तनम् (विविड्ढि) कुरु।[‘तद् विविड्ढि तत् कुरु’ इति निरुक्तम् १०।८] ॥१॥२

भावार्थः

सर्वैर्जनैर्जगदीश्वरस्य गुणगानं कृत्वा यथाशक्ति तद्गुणान् स्वात्मनि विधातुं प्रयतनीयम् ॥१॥

Meaning

O fire, kindled with the recitation of thy traits, we sing beautiful laudation for thee, for accomplishing the sacrifice (Yajna) and burning brightly!

Meaning

Hero of high knowledge and wide fame, create and provide for every people and offer to adorable yajnic Rudra, brilliant lord of justice and power, that wealth, honour and celebration which is magnificent and worthy of praise. (Rg. 1-27-10)

पदार्थ

પદાર્થ : (जराबोधः) સ્તુતિ દ્વારા બોધ-જ્ઞાન કરાવનાર (विशे विशे) પ્રત્યેક મનોનિવેશરૂપ ધ્યાન– યજ્ઞના માટે (यज्ञियाय रुद्राय) તું ધ્યાનયજ્ઞના અભીષ્ટ દેવ તથા સ્તુતિ દ્વારા પૂર્ણ પ્રકાશમાન થયેલ અથવા જરા-વૃદ્ધાવસ્થા દ્વારા રડાવનાર પરમાત્માને માટે (तत् दृशीकं स्तोमम्) તે દર્શન સાધક-નેત્રથી જોયેલ સ્તુતિ વચનને (विवीड्ढि) સમ્યક્ રીતે અપનાવી લે.
 

भावार्थ

ભાવાર્થ : હે પ્રિય પરમાત્મન્ ! જ્યારે હું તારી સ્તુતિ કરું છું, ત્યારે તું મને બોધ-જ્ઞાન આપે છે. તથા જરા-વૃદ્ધાવસ્થામાં સાવધાન કરે છે - નાશવાન સંસારથી છૂટીને તારા શરણમાં આવવા માટે પ્રેરિત કરે છે. આ રીતે બોધ કરાવનાર પરમાત્મન્ ! તું મારા પ્રત્યેક મનોનિવેશરૂપ ધ્યાનયજ્ઞમાં પ્રવેશ કર-પ્રાપ્ત થા - પોતાનો માનીને સ્વીકાર કર. તું પ્રકાશસ્વરૂપ ધ્યાનયજ્ઞના ઇષ્ટદેવ તથા જન્મ-જન્માન્તરના ભોગોની દોડમાં પડેલાને પૂર્ણ પશ્ચાતાપ કરાવનારને માટે દર્શન સાધન મારી સ્તુતિ સમૂહનો સ્વીકાર કર. (૫)
 

भावार्थ

सर्व माणसांनी जगदीश्वराचे गुणगान करून यथाशक्ती त्याच्या गुणांना आपल्यामध्ये धारण करण्याचा प्रयत्न करावा.॥१॥