Loading...

सामवेद के मन्त्र

  • सामवेद का मुख्य पृष्ठ
  • सामवेद - मन्त्रसंख्या 1689
    ऋषिः - सप्तर्षयः देवता - पवमानः सोमः छन्दः - बार्हतः प्रगाथः (विषमा बृहती, समा सतोबृहती) स्वरः - मध्यमः काण्ड नाम -
    3

    आ꣡ सो꣢म स्वा꣣नो꣡ अद्रि꣢꣯भिस्ति꣣रो꣡ वारा꣢꣯ण्य꣣व्य꣡या꣢ । ज꣢नो꣣ न꣢ पु꣣रि꣢ च꣣꣬म्वो꣢꣯र्विश꣣द्ध꣢रिः꣣ स꣢दो꣣ व꣡ने꣢षु दध्रिषे ॥१६८९॥

    स्वर सहित पद पाठ

    आ꣢ । सो꣣म । स्वानः꣢ । अ꣡द्रि꣢꣯भिः । अ । द्रि꣣भिः । तिरः꣢ । वा꣡रा꣢꣯णि । अ꣣व्य꣡या꣢ । ज꣡नः꣢꣯ । न । पु꣣रि꣢ । च꣣म्वोः꣢ । वि꣣शत् । ह꣡रिः꣢꣯ । स꣡दः꣢꣯ । व꣡ने꣢꣯षु । द꣣ध्रिषे ॥१६८९॥


    स्वर रहित मन्त्र

    आ सोम स्वानो अद्रिभिस्तिरो वाराण्यव्यया । जनो न पुरि चम्वोर्विशद्धरिः सदो वनेषु दध्रिषे ॥१६८९॥


    स्वर रहित पद पाठ

    आ । सोम । स्वानः । अद्रिभिः । अ । द्रिभिः । तिरः । वाराणि । अव्यया । जनः । न । पुरि । चम्वोः । विशत् । हरिः । सदः । वनेषु । दध्रिषे ॥१६८९॥

    सामवेद - मन्त्र संख्या : 1689
    (कौथुम) उत्तरार्चिकः » प्रपाठक » 8; अर्ध-प्रपाठक » 2; दशतिः » ; सूक्त » 12; मन्त्र » 1
    (राणानीय) उत्तरार्चिकः » अध्याय » 18; खण्ड » 3; सूक्त » 3; मन्त्र » 1
    Acknowledgment

    हिन्दी (4)

    विषय

    प्रथम ऋचा पूर्वार्चिक में ५१३ क्रमाङ्क पर परमात्मा को सम्बोधित की गयी थी। यहाँ जीवात्मा को सम्बोधन करते हैं।

    पदार्थ

    हे (सोम) ज्ञानरस का आस्वादन करनेवाले जीवात्मन् ! (अद्रिभिः) आदर के योग्य गुरुजनों से (स्वानः) प्रेरणा किया जाता हुआ तू (अव्यया) भौतिक (वाराणि) आच्छादक विघ्न आदि को (तिरः) तिरस्कृत कर दे। आगे परोक्ष रूप में कहते हैं—यह (हरिः) ज्ञान का आहरण करनेवाला जीवात्मा (चम्वोः) मस्तिष्क और हृदय में (विशत्) प्रवेश करता है, (जनः न) जैसे कोई मनुष्य (पुरि) नगरी में प्रविष्ट होता है। आगे फिर प्रत्यक्ष रूप में कहते हैं—हे जीवात्मन् ! तू (वनेषु) सेवनीय इन्दिर्यों और प्राणों में (सदः) निवास को (दध्रिषे) धारण करता है ॥१॥

    भावार्थ

    जो यह जीवात्मा देह में प्रविष्ट होकर अणु परिमाण वाला भी होता हुआ अपने सामर्थ्य से अङ्ग-अङ्ग में प्रवेश किये रहता है, उसे चाहिए कि जीवन में वा योग-मार्ग में आये हुए सब विघ्नों को दूर करके विजय प्राप्त करे ॥१॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    टिप्पणी

    (देखो अर्थव्याख्या मन्त्र संख्या ५१३)

    विशेष

    ऋषिः—सप्तर्षयः (सात ऋषि—परमात्मा को प्राप्त होने योग्य उपासक)॥ देवता—सोमः (शान्तस्वरूप परमात्मा)॥ छन्दः—विषमा बृहती॥<br>

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    वननीय वस्तुओं में स्थिति

    पदार्थ

    ५१३ संख्या पर इस मन्त्र का अर्थ इस रूप में दिया गया हैहे (सोम) = सोम ! तू (अद्रिभिः) = अविदारणीय – स्थिर शरीर, मन व मस्तिष्क के द्वारा (आ सुआनः) = सारे शरीर को उत्तमता से प्रीणित करनेवाला है। (तिर:) = सारे रुधिर में छिपा हुआ यह सोम (अव्यया) = रक्षण के हेतु से (वाराणि) = सब रोगों का निवारण करता है । मन को वासनाओं से बचाकर शरीर को नीरोग करता है । (जन: न पुरि) = मनुष्य जैसे नगरी में प्रवेश करता है उसी प्रकार यह सोम (चम्वोः विशत्) = द्यावापृथिवी में, अर्थात् शरीर व मस्तिष्क में प्रवेश करता है । (हरिः) = शरीर में प्रविष्ट होकर शरीर के रोगों का हरण करने से यह ‘हरि' है–मस्तिष्क की कुण्ठा का भी हरण करता है । (सदा उ) = सदा निश्चय से यह सोम हमें (वनेषु) = वननीय – सेवनीय उत्तम वस्तुओं में (दधिषे) = धारण करता है।

    भावार्थ

    सोम हमें नीरोग शरीरवाला व उज्ज्वल मस्तिष्कवाला बनाये। । 

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    missing

    भावार्थ

    व्याख्या देखो अविकल सं० [५१३] पृ० २५३।

    टिप्पणी

    missing

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    ऋषिः—मेधातिथिः काण्वः प्रियमेधश्चांगिरसः। २ श्रुतकक्षः सुकक्षो वा। ३ शुनःशेप आजीगर्तः। ४ शंयुर्बार्हस्पत्यः। ५, १५ मेधातिथिः काण्वः। ६, ९ वसिष्ठः। ७ आयुः काण्वः। ८ अम्बरीष ऋजिश्वा च। १० विश्वमना वैयश्वः। ११ सोभरिः काण्वः। १२ सप्तर्षयः। १३ कलिः प्रागाथः। १५, १७ विश्वामित्रः। १६ निध्रुविः काश्यपः। १८ भरद्वाजो बार्हस्पत्यः। १९ एतत्साम॥ देवता—१, २, ४, ६, ७, ९, १०, १३, १५ इन्द्रः। ३, ११, १८ अग्निः। ५ विष्णुः ८, १२, १६ पवमानः सोमः । १४, १७ इन्द्राग्नी। १९ एतत्साम॥ छन्दः–१-५, १४, १६-१८ गायत्री। ६, ७, ९, १३ प्रागथम्। ८ अनुष्टुप्। १० उष्णिक् । ११ प्रागाथं काकुभम्। १२, १५ बृहती। १९ इति साम॥ स्वरः—१-५, १४, १६, १८ षड्जः। ६, ८, ९, ११-१३, १५ मध्यमः। ८ गान्धारः। १० ऋषभः॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    संस्कृत (1)

    विषयः

    तत्र प्रथमा ऋक् पूर्वार्चिके ५१३ क्रमाङ्के परमात्मानं सम्बोधिता। अत्र जीवात्मा सम्बोध्यते।

    पदार्थः

    हे (सोम) ज्ञानरसास्वादक जीवात्मन् ! (अद्रिभिः) आदरयोग्यैः गुरुजनैः। [आद्रियन्ते इति अद्रयस्तैः।] (स्वानः) प्रेर्यमाणः त्वम् (अव्यया) अव्ययानि, भौतिकानि (वाराणि) आच्छादकानि विघ्नादीनि (तिरः) तिरस्कुरु। [अविः पृथिवी, तस्या इमानि अव्ययानि भौतिकानि। ‘इयं पृथिवी वा अविरियं हीमाः सर्वाः प्रजा अवति’ श० ६।१।२।३३।] अथ परोक्षकृतमाह—एषः (हरिः) ज्ञानाहरणशीलः जीवात्मा(चम्वोः) मस्तिष्कहृदययोः (विशत्) प्रविशति, (जनः न)कश्चिद् मनुष्यो यथा (पुरि) नगर्याम् प्रविशति तद्वत्। अथ पुनः प्रत्यक्षकृतमाह—हे जीवात्मन् ! त्वम् (वनेषु) वननीयेषु इन्द्रियेषु प्राणेषु चापि (सदः) निवासम् (दध्रिषे) धारयसि ॥१॥

    भावार्थः

    योऽयं जीवात्मा देहं प्रविश्याणुपरिमाणोऽपि सन् स्वसामर्थ्येनाङ्गमङ्गं प्रविशति तेन जीवने योगमार्गे वा समागतान् सर्वान् विघ्नान् दूरीकृत्य विजयः प्राप्तव्यः ॥१॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (2)

    Meaning

    O. soul, realized through Yogic practices, crossing the coverings of ignorance, thou enterest both the parts of the head, like a hero, who enters a city conquering forts, overcoming all the impediments of nescience, thou tatcest thy seat in the inmost recesses of the heart!

    Translator Comment

    See verse 272.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    O Soma, spirit of universal bliss and protection, invoked and stirred by acts of meditation, radiating across the covers of darkness, enter the heart core of the soul as citizens enter their home in town, arise in the depth of heart and intelligence and abide there in the love and faith of the soul, your own cherished seat of existence among the wise. (Rg. 9-107-10)

    इस भाष्य को एडिट करें

    गुजराती (1)

    पदार्थ

    પદાર્થ : (अद्रिभिः) આદરણીય-સત્કારણીય-સત્કાર સેવિત યોગાભ્યાસો દ્વારા (अव्यया वारणि तिरः) અનિવાર્ય દોષ નિવારણ સાધનો-યમ અને નિયમનું મધ્યમાં સેવન કરીને (सोमः) શાન્ત સ્વરૂપ પરમાત્મા (स्वानः) નિષ્પન્ન-સાક્ષાત્ કરણીય છે, જે (हरिः) દુઃખહર્તા, સુખદાતા, (चम्वोः) દ્યાપૃથિવીમય જગત દ્યુલોકથી પૃથિવી લોક સુધીના જગતમાં (आविशत्) સમગ્ર રૂપથી પ્રવિષ્ટ-વ્યાપક છે (जनः न पुरि) જેમ જેમ જન્મ પામેલ પ્રાણી દેહપુરીમાં આવિષ્ટ થાય છે. તે તું (वनेषु सधः दध्रिषे) વનનીય મર્મસ્થાનમાં વિષેશતઃ હૃદયગૃહને ધારણ કરે છે. (૩)
     

    भावार्थ

    ભાવાર્થ: આદર સત્કાર, તપ, બ્રહ્મચર્ય, વિદ્યા, શ્રદ્ધાથી કરેલ યોગાભ્યાસોના દ્વારા [યોગ. ૧: ૪ વ્યાસ] અને અનિવાર્ય દોષનિવારક અહિંસા આદિ વ્રતોનું પાલન કરીને, શાન્ત સ્વરૂપ પરમાત્મા નિષ્પન્નસાક્ષાત્ કરેલ જે દુઃખહર્તા અને સુખદાતા દ્યાવાપૃથિવીમય-દ્યુલોકથી પૃથિવી લોક સુધી સમસ્ત જગતમાં એવી રીતે આવિષ્ટ થઈ રહેલ છે, જેમ જન્મનાર પ્રાણી-જીવાત્મા શરીરપુરીમાં આવિષ્ટ થાય છે. તે વનનીય મર્મસ્થાનો-હૃદય આદિને પોતાનું ગૃહ બનાવી રહેલ છે. (૩)
     

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (1)

    भावार्थ

    हा जीवात्मा देहात प्रविष्ट होऊन अणु परिमाणुयुक्त असून आपल्या सामर्थ्याने अंगाअंगात प्रवेश करतो. त्याने जीवनात योग-मार्गात आलेल्या सर्व विघ्नांना दूर करून विजय प्राप्त करावा. ॥१॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top