विषय

प्रथम ऋचा की व्याख्या पूर्वार्चिक में २७२ क्रमाङ्क पर परमात्मा और राजा के विषय में की जा चुकी है। यहाँ जीवात्मा का विषय है।

पदार्थ

(वयम्) हम कर्मयोगी लोगों ने (एनम्) इस (वज्रिणम्) वाणी-रूप वज्र से युक्त अपने अन्तरात्मा को (इदा) इस काल में और(ह्यः) बीते काल में (इह) इस जीवन-यज्ञ में (अपीपेम) बढ़ाया है। हे भाई ! तू भी (तस्मै उ) उस अन्तरात्मा के लिए (अद्य) आज (सवने) कर्मयोग-रूप यज्ञ में (सुतम्) अभिषुत वीर रस को (भर) अर्पित कर। हे साथियो ! तुम सभी (नूनम्) निश्चय ही(श्रुते) शास्त्र-ज्ञान में, अपने अन्तरात्मा को (आभूषत) अलङ्कृत करो ॥१॥

भावार्थ

सब मनुष्यों को चाहिए कि अपने अन्तरात्मा को उद्बोधन देकर वीरता पूर्ण कर्म करें और विविध विद्याओं के ज्ञान का सञ्चय करें ॥१॥

विशेष

ऋषिः—कलिः (गुण कथनकर्ता)॥ देवता—इन्द्रः (ऐश्वर्यवान् परमात्मा)॥ छन्दः—विषमा बृहती॥<br>

विषय

प्रभु का अध्ययन

पदार्थ

२७२ संख्या पर इस मन्त्र का अर्थ इस प्रकार दिया गया है -  (वयम्) = हम (इत्) = निश्चय से (आ) = सब प्रकार से (ह्यः) = जैसे कल उसी प्रकार इह आज के दिन भी (एनम्) = इस प्रभु को (अपीपेम) = आप्यायित करते हैं । वे प्रभु (वज्रिणम्) = वज्रवाले हैं । (तस्मा) = उस प्रभु के लिए (उ) = ही (अद्य) = आज (सवने) = यज्ञों में (सुतम्) = आहुतियों को (भर) = प्राप्त कराता हूँ और उस प्रभु की प्राप्ति के लिए (नूनम्) = निश्चय से (श्रुते) = ज्ञान के क्षेत्र में भूषत-अपने को अलंकृत करता हूँ । 

भावार्थ

प्रभु-प्राप्ति के लिए हम ‘यज्ञों' तथा 'ज्ञान' के मार्ग को अपनाएँ। 

विषय

missing

भावार्थ

व्याख्या देखो अविकल सं० [२७२] पृ० १३९।

ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

ऋषिः—मेधातिथिः काण्वः प्रियमेधश्चांगिरसः। २ श्रुतकक्षः सुकक्षो वा। ३ शुनःशेप आजीगर्तः। ४ शंयुर्बार्हस्पत्यः। ५, १५ मेधातिथिः काण्वः। ६, ९ वसिष्ठः। ७ आयुः काण्वः। ८ अम्बरीष ऋजिश्वा च। १० विश्वमना वैयश्वः। ११ सोभरिः काण्वः। १२ सप्तर्षयः। १३ कलिः प्रागाथः। १५, १७ विश्वामित्रः। १६ निध्रुविः काश्यपः। १८ भरद्वाजो बार्हस्पत्यः। १९ एतत्साम॥ देवता—१, २, ४, ६, ७, ९, १०, १३, १५ इन्द्रः। ३, ११, १८ अग्निः। ५ विष्णुः ८, १२, १६ पवमानः सोमः । १४, १७ इन्द्राग्नी। १९ एतत्साम॥ छन्दः–१-५, १४, १६-१८ गायत्री। ६, ७, ९, १३ प्रागथम्। ८ अनुष्टुप्। १० उष्णिक् । ११ प्रागाथं काकुभम्। १२, १५ बृहती। १९ इति साम॥ स्वरः—१-५, १४, १६, १८ षड्जः। ६, ८, ९, ११-१३, १५ मध्यमः। ८ गान्धारः। १० ऋषभः॥

विषयः

तत्र प्रथमा ऋक् पूर्वार्चिके २७२ क्रमाङ्के परमात्मनृपत्योर्विषये व्याख्याता। अत्र जीवात्मविषय उच्यते।

पदार्थः

(वयम्) कर्मयोगिनो जनाः (एनम्) एतम् (वज्रिणम्) वाग्वज्रयुक्तं स्वान्तरात्मानम् (इदा) अस्मिन् काले (ह्यः) गते च काले (इह) जीवनयज्ञे (अपीपेम) अवर्धयाम। [ओप्यायी वृद्धौ, प्यायः पी आदेशः।] हे भ्रातः ! त्वमपि (तस्मै उ) तस्मै अन्तरात्मने खलु (अद्य) अस्मिन् दिने (सवने) कर्मयोगयज्ञे(सुतम्) अभिषुतं वीररसम् (भर) अर्पय। हे सखायः ! यूयं सर्वेऽपि (नूनम्) निश्चयेन (श्रुते) शास्त्रज्ञाने, स्वान्तरात्मानम्(आ भूषत) अलङ्कुरुत ॥१॥

भावार्थः

सर्वैर्जनैः स्वान्तरात्मानमुद्बोध्य वीरकर्माणि कर्तव्यानि विविधविद्यानां ज्ञानं च सञ्चेतव्यम् ॥१॥

Meaning

We have in the past been making this soul, the wielder of the armour of knowledge, drink to its fill. Today also, in this Vedic Yajna of worship. Jet us bring knowledge and joy for the soul, and enhance its beauty.

Meaning

Here today as before we have regaled this lord of the thunderbolt. For him, again, now, all of one mind, bear and bring the distilled soma of homage, and worship, him who would, for certain for joy of the song, grace the celebrants. (Rg. 8-66-7)

पदार्थ

પદાર્થ : (वयम्) અમે (एनं वज्रिणम्) એ ઓજસ્વી પરમાત્માને (इह) આ જીવનમાં (ह्यः इदा) કાલ અને આજ (अपीपेम) સ્તુતિઓથી પ્રવૃદ્ધ કરીએ અને કરીએ છીએ (तस्मै उ) તેને માટે જ (अद्य सवने) આરંભ થનાર સ્તુતિ પ્રસંગોમાં (सुतंभर 'भरामः') ઉત્પન્ન ઉપાસનારસને સમર્પિત કરીએ છીએ (नूनम्) નિશ્ચિત (श्रुते) શ્રવણ ચતુષ્ટય = શ્રવણ , મનન , નિદિધ્યાસન , સાક્ષાત્કારથી (आभूषत) પૂજિત કરીએ , ધ્યાન કરીએ . ( ૧૦ )
 

भावार्थ

ભાવાર્થ : અમોએ એ ઓજસ્વી પરમાત્માની ગઈકાલે સ્તુતિઓથી પ્રવૃદ્ધ કરેલ અને આજે પણ કરીએ છીએ . તેના માટે જ આરંભ થનાર ભાવિ સ્તુતિ પ્રસંગમાં ઉત્પન્ન ઉપાસનારસને સમર્પિત કરીએ છીએ . નિશ્ચિત શ્રવણ , મનન , નિદિધ્યાસન અને સાક્ષાત્કાર ચતુષ્ટય દ્વારા તેને પૂજિત કરીએ , ધ્યાવે , ધ્યાન કરીએ છીએ . ( ૧૦ )
 

भावार्थ

सर्व माणसांनी आपल्या अंतरात्म्याला उद्बोधन करून वीरतापूर्वक कर्म करावे व विविध विद्यांच्या ज्ञानाचा संचय करावा. ॥१॥