विषय

प्रथम ऋचा पूर्वार्चिक में ४२५ क्रमाङ्क पर व्याख्यात हो चुकी है। यहाँ अग्नि नाम से जगदीश्वर का परिचय प्रस्तुत करते हैं।

पदार्थ

मैं (अग्निम्) अग्नि नामक जगदीश्वर (तं मन्ये) उसे मानता हूँ,(यः वसुः) जो धर्मात्माओं को निवास देनेवाला है, (अस्तं यम्) शरण-रूप जिसके पास (धेनवः) दुधारू गायें (यन्ति) मातृत्व की प्राप्ति के लिए पहुँचती हैं, (अस्तम्) शरण-रूप जिसके पास (आशवः) शीघ्रगामी (अर्वन्तः) घोड़े (यन्ति) वेग की प्राप्ति के लिए पहुँचते हैं, (अस्तम्) शरण-रूप जिसके पास (नित्यासः) अनादि और अनन्त (वाजिनः) जीवात्मा (यन्ति) बल के लिए पहुँचते हैं। हे अग्ने जगदीश्वर ! आप (स्तोतृभ्यः) स्तोताओं को, आपके गुण-कर्म-स्वभाव का कीर्तन करनेवाले मनुष्यों को (इषम्) अभीष्ट अभ्युदय और निःश्रेयस रूप फल (आ भर) प्रदान करो ॥१॥

भावार्थ

सभी अपनी-अपनी शक्ति को प्राप्त करने के लिए जिसकी शरण में पहुँचते हैं, वह परमेश्वर ही मुख्यतः अग्निशब्दवाच्य है ॥१॥

विशेष

ऋषिः—वसुश्रुतः (वसाने वाले परमात्मा का श्रवण किया जिसने ऐसा उपासक)॥ देवता—अग्निः (अग्रणायक परमात्मा)॥ छन्दः—पंक्तिः॥<br>

विषय

उत्तम घर

पदार्थ

प्रस्तुत मन्त्र की व्याख्या ४२५ संख्या पर द्रष्टव्य है । सरलार्थ इस प्रकार है१. (अग्निं तं मन्ये) = मैं अग्नि- उन्नतिशील पुरुष उसे मानता हूँ (य:) = जो (वसुः) = रहने का ढंग जानता है । २. (अस्तम्) = [तं मन्ये] मैं घर उसको मानता हूँ (यं यन्ति) = जिसको प्राप्त होती हैं [क] (धनेव:) = दुधारू गौवें [ख] (आशवः अर्वन्तः) = तीव्रगामी घोड़े तथा [ग] (नित्यासो वाजिनः) = स्थिर शक्तिवाले पुरुष। स्तोता वे हैं (स्तोतृभ्यः) = जिन स्तोताओं के लिए आप (इषम्) = प्रेरणा (आभर) = प्राप्त कराते हैं तथा (स्तोतृभ्य:) = जिनसे आप लोक में समन्तात् प्रेरणा भरते हैं ।

भावार्थ

हम अग्नि बनें, घर को उत्तम बनाएँ तथा सच्चे स्तोता बनें ।

विषयः

तत्र प्रथमा ऋक् पूर्वार्चिके ४२५ क्रमाङ्के व्याख्यातपूर्वा। अत्राग्निनाम्ना जगदीश्वरस्य परिचयः प्रस्तूयते।

पदार्थः

अहम् (अग्निम्) अग्निशब्दवाच्यं जगदीश्वरम् (तं मन्ये) तं जानामि (यः वसुः) यः धर्मात्मनां निवासको वर्तते। [वासयतीति वसुः। वस निवासे।] (अस्तम् यम्) शरणरूपं यम्। [अस्तमिति गृहनाम। निघं० ३।४।] (धेनवः) पयस्विन्यो गावः (यन्ति) मातृत्वप्राप्त्यर्थं गच्छन्ति, (अस्तम्) शरणरूपं यम् (आशवः) शीघ्रगामिनः (अर्वन्तः) अश्वाः (यन्ति) वेगप्राप्त्यर्थं गच्छन्ति, (अस्तम्) शरणरूपं यम् (नित्यासः) अनाद्यनन्ताः (वाजिनः) बलवन्तो जीवात्मानः (यन्ति) बलप्राप्त्यर्थं गच्छन्ति। हे अग्ने जगदीश्वर ! त्वम् (स्तोतृभ्यः) स्तावकेभ्यः, त्वद्गुणकर्मस्वभावकीर्तनपरेभ्यो जनेभ्यः (इषम्) अभीष्टम् अभ्युदयनिःश्रेयसरूपं फलम् (आ भर) आहर ॥१॥२

भावार्थः

सर्वेऽपि स्वस्वशक्तिप्राप्त्यर्थं यमुपगच्छन्ति स परमेश्वर एव मुख्यतोऽग्निशब्दवाच्योऽस्ति ॥१॥

Meaning

I consider him to be a King, whom the learned constantly resort, to, as the milch-kine go to their shed, and fee fleet-foot coursers to their stable. O King, fill with prosperity those, who sing thy praise!

Meaning

Agni is that power and presence of energy, I believe, which pervades everything and in which and by which all things abide and function. The cows abide in it, move by it and end up into it. Horses abide in it, move by it and end into it. So do all fast moving streams and objects, permanent forms, and all forms of energy move by it and retire into it. O scholar of Agni, universal energy, produce and bring up food and energy for the celebrants and supplicants for Agni. This energy is originally set in motion by Agni, the Cosmic omnipotent Spirit. (In the mantra agni is described as astam, i. e. , set into motion. )(Rg. 5-6-1)

पदार्थ

પદાર્થ : (यः वसु) જે સર્વને વસાવનાર છે (तम् अग्निम्) તે ઉન્નતિશીલને (मन्ये) અર્ચિત કરું-તેની અર્ચના કરું (यम् अस्तं धेनवः यन्ति) જેના અસ્ત = ગૃહ કે આશ્રય અમારી સ્તુતિવાણીઓ પ્રાપ્ત થાય છે (अस्तम् अर्वन्तः आशवः) જે ઘર-આશ્રય અમને જપ અને ધ્યાન કરતાં પ્રાપ્ત થાય છે. अस्तं नित्यासः वाजिनः) તે ઘર-આશ્રયને નિત્ય-શરીરમાં નિરંતર બળવાળા વેગવાળા મારા મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત અને અહંકાર પ્રાપ્ત થાય છે (स्तोतृभ्यः) એવી વાણીઓ, પ્રાણો અને મન આદિ અન્તઃકરણો દ્વારા સ્તુતિ કરનારાઓ માટે (इषम् आभर) એષણીય સુખને ભરી દે છે. (૭)
 

भावार्थ

ભાવાર્થ : હું મારી અંદર વસનાર તે અગ્નિ સ્વરૂપ-ઉન્નતિશીલ પરમાત્માની અર્ચના કરું-કરતો રહું, જે મારી વાણીઓ ‘સ્તુતિ દ્વારા’ પોતાનો આશ્રય બનાવે છે. મારા ચાલતા પ્રાણ પ્રાણાયામ દ્વારા પોતાનો આશ્રય બનાવે છે. જેને મારા નિરંતર વેગવાન મન આદિ 'મનન , ચિંતન , આદિ' દ્વારા પોતાનો આશ્રય બનાવે છે. આ ત્રણેય સાધનો દ્વારા સ્તુતિ કરનારા અમને ઉપાસકોને માટે પરમાત્મા એશણીય પોતાનું શાંત સુખ આભરિત કરે છે - પરિપૂર્ણ ભરી દે છે. (૭)
 

भावार्थ

सर्वजण आपल्या शक्तीनुसार प्राप्त करण्यासाठी ज्याला शरण जातात तो परमेश्वरच मुख्यत: अग्नी शब्द वाच्य आहे. ॥१॥