विषय

प्रथम ऋचा पूर्वार्चिक में २३५ क्रमाङ्क पर परमेश्वर की अर्चना के विषय में व्याख्यात की गयी थी। यहाँ आचार्य का विषय वर्णित करते हैं।

पदार्थ

हे छात्रो ! (वः) तुम (सुराधसम्) उत्तम सिद्धि देनेवाले (इन्द्रम्) तपस्यारूप ऐश्वर्य से युक्त आचार्य की (अर्च) अर्चना करो, अर्थात् समित्पाणि होकर उसकी शरण में जाकर उसकी सेवा करो, (यथा विदे) जिससे वह तुम्हारी विद्याग्रहण की योग्यता को जाने। कैसे आचार्य की? (यः) जो (पुरूवसुः) बहुत विद्यारूप धनवाला, (मघवा) विद्या का दान करनेवाला आचार्य (जरितृभ्यः) स्तोता छात्रों को (सहस्रेण इव) मानों हजार मुखों से (शिक्षति) शिक्षा देता है ॥१॥ इस मन्त्र में ‘मानो हजार मुखों से’ में उत्प्रेक्षालङ्कार है ॥१॥

भावार्थ

आचार्य के पास से ही लोकविद्या और ब्रह्मविद्या प्राप्त होती है। इस रूप में उसका महत्त्व जानकर कृतज्ञतापूर्वक उसका सबको सम्मान करना चाहिए ॥१॥

विशेष

ऋषिः—काण्वः प्रस्कण्वः (मेधावी का पुत्र अतिमेधावी उपासक)॥<br>देवता—इन्द्रः (ऐश्वर्यवान् परमात्मा)॥ छन्दः—विषमा बृहती॥

पदार्थ

२३५ संख्या पर मन्त्रार्थ द्रष्टव्य है ।
 

विषयः

तत्र प्रथमा ऋक् पूर्वार्चिके २३५ क्रमाङ्के परमेश्वरार्चनविषये व्याख्याता। अत्राचार्यविषयो वर्ण्यते।

पदार्थः

हे छात्राः ! (वः) यूयम् (सुराधसम्) सुसिद्धिप्रदायकम् (इन्द्रम्) तपोरूपैश्वर्यवन्तम् आचार्यम् (अर्च) अर्चत, समित्पाणयो भूत्वा तच्छरणमुपगम्य तं परिचरत। [अत्र पुरुषव्यत्ययः।] (यथा विदे) येन स युष्माकं विद्याग्रहणयोग्यतां जानीयात्। कीदृशम् आचार्यम् ? (यः पुरूवसुः) बहुविद्याधनः (मघवा) विद्यादानवान्२ आचार्यः (जरितृभ्यः) स्तोतृभ्यः छात्रेभ्यः (सहस्रेण इव) मुखसहस्रेण इव (शिक्षति) शिक्षयति। [णिज्गर्भोऽयं प्रयोगः] ॥१॥ सहस्रेण इव इत्यत्रोत्प्रेक्षालङ्कारः ॥१॥

भावार्थः

आचार्यसकाशादेव लोकविद्या ब्रह्मविद्या च प्राप्यत इति तन्महत्त्वं विज्ञाय कृतज्ञतया स सर्वैः संमाननीयः ॥१॥

Meaning

The rich King, equipped with the wealth of cattle, grant us, his eulogisers, thousand kinds of wealth. Just as we know him, so should the priests praise the opulent King.

Meaning

To the best of your intention and purpose and for whatever you wish to achieve, pray to Indra, lord of glory, world power and promotion and means of success, who gives a thousand fold wealth, honour and excellence to his celebrants. (Rg. 8-49-1)

पदार्थ

પદાર્થ : (वः) હે ઉપાસકો ! તમે (यथाविदे) યથાવત્ જ્ઞાનને માટે (सुराधसम् इन्द्रम्) શ્રેષ્ઠ કલ્યાણકારી ધન-મોક્ષ ઐશ્વર્યવાળા પરમાત્માને (अभिप्रार्च) નિરંતર પ્રકૃષ્ટ રૂપમાં અર્ચિત કરો.
(यः पुरूवसुः मघवा) જે અનેક રીતે સર્વને વસાવનાર અથવા અનંત ધનવાન-ધનદાતા છે (जरितृभ्यः) પોતાના સ્તોતાઓને—સ્તુતિ કરનારાઓને માટે (सहस्रेण इव) હજારો પ્રકારથી (शिक्षति) પ્રદાન કરે છે. (૩)

 

भावार्थ

ભાવાર્થ : પરમાત્માને યથાર્થ જાણવા માટે તે શ્રેષ્ઠ અમૃત ભોગરૂપ ધનવાનની સારી રીતે અર્ચના કરો, જે અનંત ધનવાન છે અને-સ્તોતાઓને સ્તુતિ કરનારાઓને હજારો પ્રકારથી પ્રદાન કરી રહેલ છે. (૩)

भावार्थ

आचार्याकडूनच लोकविद्या व ब्रह्मविद्या प्राप्त होते. या रूपात त्याचे महत्त्व जाणून सर्वानी त्याचा कृतज्ञतापूर्वक सन्मान केला पाहिजे. ॥१॥