विषय

प्रथम ऋचा पूर्वार्चिक में २३८ क्रमाङ्क पर परमेश्वर और राजा के विषय में व्याख्यात की जा चुकी है। यहाँ धनदाता की प्रशंसा है।

पदार्थ

(तरणिः इत्) आपत्ति में पड़े हुओं को दुःखों से तराने की इच्छावाला मनुष्य ही (युजा) सहायकभूत, (पुरन्ध्या) बहुतों का धारण करनेवाली सहानुभूतिपूर्ण बुद्धि से (वाजम्) धन (सिषासति) दूसरों को देना चाहता है। इसलिए मैं (पुरुहूतम्) बहुतों से पुकारे जानेवाले (वः) तुम्हारे (इन्द्रम्) धनिक वर्ग को (गिरा) वाणी से, उपदेश के द्वारा (आनमे) झुकाता हूँ, अर्थात् गरीबों को धन देने के लिए प्रवृत्त करता हूँ, (तष्टा इव) जैसे शिल्पी (नेमिम्) रथ के पहिए की परिधि को (सुद्रुवम्) सुचारू रूप से घूमने योग्य बनाता है ॥१॥ यहाँ उपामलङ्कार है ॥१॥

भावार्थ

मनुष्यों को चाहिए कि ईश्वरोपासना के साथ धनादि के दान द्वारा दीनों की सहायता भी करें ॥१॥

विशेष

ऋषिः—वसिष्ठः (परमात्मा में अत्यन्त वसने वाला)॥ देवता—इन्द्रः (ऐश्वर्यवान् परमात्मा)॥ छन्दः—बृहती॥<br>

पदार्थ

२३८ संख्या पर मन्त्रार्थ द्रष्टव्य है ।
 

विषयः

तत्र प्रथमा ऋक् पूर्वार्चिके २३८ क्रमाङ्के परमेश्वरनृपत्योर्विषये व्याख्यातपूर्वा। अत्र धनदः प्रशस्यते।

पदार्थः

(तरणिः इत्) आपद्गतान् दुःखेभ्यः तारयितुकाम एव जनः (युजा) सहायभूतया (पुरन्ध्या) बहुधारिकया सहानुभूतिपूर्णया धिया (वाजम्) धनम् (सिषासति) अन्येभ्यो दातुमिच्छति। [सनितुं दातुमिच्छतीति सिषासति। षणु दाने सन्नन्तं रूपम्।] अतोऽहम् (पुरुहूतम्) बहुभिराहूतम् (वः) युष्माकम् (इन्द्रम्) धनिकं जनम् (गिरा) वाचा (आनमे) आनमये, निर्धनेभ्यो धनं दातुम् सुप्रवर्तये, (तष्टा इव) शिल्पकारो यथा (नेमिम्) रथचक्रवलयम् (सुद्रुवम्) सुप्रवर्तनयोग्यां करोति तद्वत्। [सुष्ठु द्रवतीति सुद्रुः तां सुद्रुवम्] ॥१॥२ अत्रोपमालङ्कारः ॥१॥

भावार्थः

मनुष्यैरीश्वरोपासनया सह धनादिदानेन दीनानां साहाय्यमपि विधेयम् ॥१॥

Meaning

The Sun, with great skill, rapidly enjoys the Soma oblations. I make Ye, the sacrificers, bow unto God with my speech, just as a carpenter bends the wheel for easy motion.

Meaning

Only the saviour, a person of dynamic will and action joined in the soul with a controlled and dedicated mind, would share wealth and knowledge with the people and distribute it over the deserving. With words of prayer I bow to Indra, the ruler invoked by you all and draw his attention to you just like the carpenter bending flexible wood round as felly of the wheel. (The lord is flexible too, his heart melts with sympathy for the people. ) (Rg. 7-32-20)

पदार्थ

પદાર્થ : (युजा पुरन्ध्या) યોગ અનુસાર સ્તુતિઓ દ્વારા (तरणिः इत्) શીઘ્ર જ તીવ્ર સંવેગી યોગી (वाजं सिषासति) સેવન કરે છે તેથી (आ) આવો (वः) તમે અને અમે (पुरुहूतम् इन्द्रम्) અનેક પ્રકારથી વા અનેકવાર આમંત્રણીય પરમાત્માને (गिरा नमे) સ્તુતિ દ્વારા આપણી તરફ નમાવીએ (सुद्रुवम् नेमि तष्टा इव) જેમ સુથાર ઉત્તમ લાકડાવાળા પૈડાના ઘેરાવ-વલયને પોતાની તરફ નમાવે છે. (૬)

 

भावार्थ

ભાવાર્થ : યોગવાળી બુદ્ધિ દ્વારા શીઘ્ર તીવ્ર સંવેગી યોગી પરમાત્માના અમૃતભોગોનું સેવન કરે છે, તેથી આવો, આપણે અનેક પ્રકારથી અથવા અનેકવાર આમંત્રિત કરવા યોગ્ય પરમાત્માને સ્તુતિ દ્વારા નમાવીએ, આકર્ષિત કરીએ. જેમ સુથાર શ્રેષ્ઠ લાકડાના પૈડાના ઘેરાવ-ચક્રનેમિને નમાવે છે - ઝુકાવે છે. (૬)
 

भावार्थ

माणसांनी ईश्वरोपासनेबरोबर धन इत्यादी दानाद्वारे दीन लोकांची साह्यताही करावी. ॥१॥