विषय

प्रथम ऋचा की पूर्वार्चिक में २१ क्रमाङ्क पर परमात्मा के विषय में व्याख्या की जा चुकी है। यहाँ भी प्रकारान्तर से वही विषय दर्शाया जा रहा है।

पदार्थ

हे मनुष्यो ! तुम (वः) तुम्हें (वृधन्तम्) बढ़ानेवाले, (अध्वराणाम्) यज्ञों के अर्थात् परोपकारार्थ किये जानेवाले कर्मों के (पुरुतमम्) अतिशय पूरक, (अग्निम्)ज्ञानप्रकाशक परमेश्वर की उपासना करो। (नप्त्रे) पतित न होने देनेवाले, अपितु उठानेवाले, (सहस्वते) बलवान् उस परमेश्वर के (अच्छ) अभिमुख होवो ॥१॥

भावार्थ

सबको चाहिए कि शुभ कर्मों में उत्साहित करनेवाले, दुष्कर्मों से निवारण करनेवाले, बलवान्, उत्कर्षकारी, बलप्रदाता परमेश्वर की नित्य उपासना करें ॥१॥

विशेष

ऋषिः—प्रयोगो भार्गवः (ज्ञान से भृज्यमान के प्रयोग का कर्ता)॥ देवता—अग्निः (ज्ञानप्रकाशस्वरूप परमात्मा)॥<br>

पदार्थ

२१ संख्या पर मन्त्रार्थ द्रष्टव्य है ।
 

विषयः

तत्र प्रथमा ऋक् पूर्वार्चिके २१ क्रमाङ्के परमात्मपक्षे व्याख्याता। अत्र तस्मिन्नेव विषये प्रकारान्तरेण व्याख्यायते।

पदार्थः

हे जनाः। यूयम् (वः) युष्मान् (वृधन्तम्) वर्धयन्तम्, (अध्वराणाम्) यज्ञानाम्, परोपकाराय अनुष्ठीयमानानां कर्मणाम् (पुरूतमम्) पूरयितृतमम् (अग्निम्) ज्ञानप्रकाशकं परमेश्वरम्, उपाध्वम् इति शेषः। (नप्त्रे) न पातयित्रे, प्रत्युत उत्थापयित्रे, (सहस्वते) बलवते तस्मै अग्नये परमात्मने (अच्छ) आभिमुख्यं भजत ॥१॥

भावार्थः

सर्वैः शुभकर्मसूत्साहयिता दुष्कर्मभ्यो निवारयिता बलवानुत्कर्षकरो बलप्रदः परमेश्वरो नित्यमुपासनीयः ॥१॥

Meaning

Know God to be the sublimest of all. Who is the Helper of your Yajnas, powerful, your Benefactor and Lord of mighty worlds.

Meaning

Well with joint action and yajna, serve Agni, most ancient power of the first order that leads you to the advancement of strong familial unity and tolerant but powerful social cooperation for your coming generations for ages. (Rg. 8-102-7)

पदार्थ

પદાર્થ : (अध्वराणां वृधन्तं पुरूतमम्) હિંસા રહિત-અહિંસા, સત્ય આદિ વ્રતોની વૃદ્ધિ કરનાર, અતિ મહાન-સર્વથી મહાન તથા કમનીય - સુંદર (वः अग्निम्) તું જ્ઞાન—પ્રકાશસ્વરૂપ પરમાત્માને (नप्त्रे सहस्वते) તારો નપ્તા = પુત્ર-પૌત્ર-સંબંધી થવા માટે, (सहस्वान्) બળવાન થવા માટે-પરમાત્મન્ મને પોતાનો નપ્તા બનાવી દે અર્થાત્ તારાથી દૂર ન થાઉં, પતિત ન બનું અને સહઃ-આત્મબળ આપ - [પ્રભુ પ્રવણ વ્યક્તિ પતિત થતો નથી] તેથી (अच्छ) તારો અભ્યાસ કરું-તને સમ્યક્ રીતે પ્રાપ્ત કરું. (૧) 

भावार्थ

ભાવાર્થ : પરમાત્મન્ ! તું અધ્યાત્મયજ્ઞના અંગો અહિંસા, સત્ય આદિ સદ્વ્રતોની વૃદ્ધિ કરનાર છે, તારા શરણમાં આવવાથી તેની વૃદ્ધિ થાય છે. સૂર્ય આદિ મહાન પિંડો પુરુ છે, મહાન છે, આકાશ વ્યાપક હોવાથી પુરુતર, અત્યંત મહાન છે, તું તો આકાશથી પણ મહાન હોવાથી પુરુતમ છે, त्वमस्य पारे रजसो व्योमनः (ઋ. ૧ : ૫૨ : ૧૨). (૧)

                 પરમાત્મન ! તું આકાશથી પણ પાર છે, કામનાની પૂર્તિ કરનાર હોવાથી અત્યંત કમનીય પણ છે. હું તારો નપ્તા-પૌત્ર બની જાઉં - તારો પૌત્રવત્ અતિ પ્રિય બની જાઉં - આત્મજ = પુત્ર બની જાઉં અને સહસ = બળનો ભાગી બની જાઉં - તને મારી પીઠ પર રાખીને - માનીને બળવાન રહું. સહસ્વાન્ = બળવાન બનીને સંસારના ઐશ્વર્યનો ભોગ કરું અને નપ્તા - ગુણવાન બનીને મોક્ષના અમૃત આનંદને પ્રાપ્ત કરું. [સર્વાંગીણ ઉન્નતિ, શ્રેષ્ઠ કર્મોની પૂર્તિ, અપતન અને બળની પ્રાપ્તિ માટે પ્રભુને પ્રાપ્ત કરો અનુ.] (૧)

भावार्थ

सर्वांनी शुभ कर्मात उत्साहित करणारे, दुष्कर्मांचे निवारण करणारे, बलवान, उत्कर्षकारी, बलप्रदाता अशा परमेश्वराची नित्य उपासना करावी. ॥१॥