English
Sidebar
सामवेद के मन्त्र
सामवेद - मन्त्रसंख्या 119
ऋषिः - श्रुतकक्षः आङ्गिरसः
देवता - इन्द्रः
छन्दः - गायत्री
स्वरः - षड्जः
काण्ड नाम - ऐन्द्रं काण्डम्
1
त꣡मिन्द्रं꣢꣯ वाजयामसि म꣣हे꣢ वृ꣣त्रा꣢य꣣ ह꣡न्त꣢वे । स꣡ वृषा꣢꣯ वृष꣣भो꣡ भु꣢वत् ॥११९॥
स्वर सहित पद पाठत꣢म् । इ꣡न्द्र꣢꣯म् । वा꣣जयामसि । महे꣢ । वृ꣣त्रा꣡य꣢ । ह꣡न्त꣢꣯वे । सः । वृ꣡षा꣢꣯ । वृ꣣षभः꣢ । भु꣣वत् ॥११९॥
स्वर रहित मन्त्र
तमिन्द्रं वाजयामसि महे वृत्राय हन्तवे । स वृषा वृषभो भुवत् ॥११९॥
स्वर रहित पद पाठ
तम् । इन्द्रम् । वाजयामसि । महे । वृत्राय । हन्तवे । सः । वृषा । वृषभः । भुवत् ॥११९॥
सामवेद - मन्त्र संख्या : 119
(कौथुम) पूर्वार्चिकः » प्रपाठक » 2; अर्ध-प्रपाठक » 1; दशतिः » 3; मन्त्र » 5
(राणानीय) पूर्वार्चिकः » अध्याय » 2; खण्ड » 1;
Acknowledgment
(कौथुम) पूर्वार्चिकः » प्रपाठक » 2; अर्ध-प्रपाठक » 1; दशतिः » 3; मन्त्र » 5
(राणानीय) पूर्वार्चिकः » अध्याय » 2; खण्ड » 1;
Acknowledgment
विषय - पुढील मंत्रात स्त्रोताजन आणि प्रजानन म्हणत आहेत -
शब्दार्थ -
प्रथम अर्थ (परमात्मपूर) - (महे) (वृत्राय सूर्यप्रकाश व जलवृष्टीकच्या मार्गात (बाधा आणणाऱ्या) मेघाप्रमाणे धर्माच्या मार्गात अडथळा असणाऱ्या पापकर्माला (हन्तने) नष्ट करण्यासाठी (तम्) त्या प्रसिद्ध (इन्द्रम्) महापराक्रमी परमेश्वराची आम्ही (वाजयामसि) पूजा करतो. (वृषा) वर्षक (सः) तो परमेश्वर (वृषभः) धर्माची वृष्टी करणारा होवो.।।
द्वितीय अर्थ - (राजाविषयी) (महे वृत्राय) महान शत्रूला (हन्तवे) मारण्यासाठी आम्ही (तम्) प्रजेद्वारे निवा४चित त्या (इन्द्रम्) अत्यंत वीर राजाला (वाजयामसि) आमचे यथाशक्य साह्य देऊन अधिक बलशाली करतो अथवा त्यास उत्साह प्रदान कतो. (वृषा) मेघाप्रमाणे असलेला (सः) तो आमचा राजा (वृषभः) शत्रूसैन्यावर आग्नेयास्त्राची आणि प्रजेवर सुखाची वृष्टी करणारा (भुवत्) होवो. ।। ५।।
भावार्थ - अनावृष्टीच्या काळी जसे मेघ सूर्यप्रकाशाला आणि जलाला खाली भूमीकडे येण्यापासून रोखून धरतो आणि परिणामी भूमीवर अंधाकर आणि अवर्षणाची स्थिती निर्माण करतो, त्याचप्रमाणे पापविचार आणि पापकर्मे या भूमंडलावर प्रसार पावतात आणइ तो पापपुंज सत्य प्रकाशाला व धर्मरूप निर्मळ जलाला थोपवून धरतो. परिणामी सर्वत्र असल्याचा अंधार आणि अधर्मरूप अवर्षण उत्पन्न होते. इन्द्र नामक परमेस्वर ज्याुप्रमाणे मेघरूप वृत्राचा वध करून सूर्याच्या प्रकाशाला आणि वृष्टिजलाला अखंडितपणे पृथ्वीकडे येण्यास मार्ग मुक्त करतो, त्याचप्रमाणे इन्द्र नाम परमेस्वराने पापरूप वृत्राचा नाश करून जगाला सत्याचा प्रकास आणि धर्माचा पाऊस मुक्तपणे द्यावा की ज्यामुळे सर्व भूमंडळवासी लोक सत्यज्ञान प्राप्त करून सत्या चरणाकडे उद्युक्त होतील. सर्वजण धार्मिक होऊन सुखी होतील. याचप्रमाणे राजाचे देखील कर्तव्य आहे की त्याने दुष्ट शत्रूंचा विनाश करून राष्ट्रात सुखाचा प्रसार करावा. ।। ५।।
विशेष -
या मंत्रात ‘वृषा, वृष’ या शब्दांमुळे छेदानुप्रास आहे. ‘वृषा’ व ‘वृषभ’ हे दोन्ही शब्द बैलाचे अर्थाचे सूचक आहेत. त्यामुळे येथे पुनरुक्तवदाभास अलंकारदेखील आहे, पण यौगिक अर्थ केल्यामुळे पुनरुक्तीचा उलगडा होतो. ।। ५।।