शब्दार्थ -
(द्रप्सः) पाण्याच्या थेंबाप्रमाणे अणुरूप सलेला आत्मा (अंशुमतीम्) चक्षु आदी इंद्रियें, प्राणशक्ती आणि मनू हे सर्व सोबत घेऊन या देहपुरीत (अव अतिष्ठत्) येऊन स्थित होतो म्हणजे जेव्हा तो आपले संचित कर्मांचे फल भोगण्यासाठी आणि नवीन कर्मे करण्यासाठी परमेश्वराच्या प्रेरणेने या शरीरात येतो, तेव्हा (कृष्णः) काळे तमोगुण आपल्या (दशमिः सहस्रैः) दह हजार योद्धांसह अर्थात काम, क्रोध, लोभ, मोह, मय, मत्सर या आपल्या सहकारी तामसिक दुर्गुणांसह (शत्रुसैनिकांसह) त्या आत्म्यावर (इयावः) आक्रमण करतो. तेव्हा आत्मा (धमन्तम्) वेगवेगळे पवित्रे घेत अथवा जोराने प्र श्वास फेकत (तम्) त्या आपल्या सैन्यासह आक्रमण करीत येणाऱ्या काळ्या तमोगुणावर (आवत्) झपाट्याने तुटून पडतो. यानंतर (नृमणाः) सज्जनांकडे लक्ष देणारा आणि त्यांना प्रेम करणारा परमात्मा (स्नीहितम्) तमोगुणाच्या त्या सैन्याला (सप) पळवून लावतो आणि आत्म्यात (राः) सद्गुणरूप संपदा (अधत्) स्थापित करतो. तात्पर्य की जेव्हा देहधारी जीवात्म्यावर तमोगुणरूप कृष्ण- असुर आक्रमण करतो, त्या त्या वेळी परमात्मा त्याचे रक्षण करून संकटापासून वाचवतो.।। १।।

भावार्थ - या शरीरात स्थित जीवात्म्याला काम, क्रोध, आदी अनेक दानव त्रास देण्याचा प्रयत्न करतात. अशा वेळी माणसाने आपल्या पुरुषार्थाद्वारे आणि परमेश्वराच्या साह्याने त्या दानवांचा पराभव केला पाहिजे. असे केल्यानेच तो आध्यात्मिक व भौतिक ऐश्वर्य प्राप्त करू शकतो. ।। १।। या मंत्रावर भाष्य करताना सायणाचार्य मंत्राचा अशा प्रकारे त्तिहासपर अर्थ करतात. ङ्गङ्घकधी एके काळी कृष्ण नावाचा एक असुर दहा हजार असुर सैनिकांसह अंशुमती नदीकाठी वास्तव्य करून होता. अरण्यात असलेल्या त्या कृष्णासुराजवळ बृहस्पतीसह इंद्र त्या ठिकाणी गेला व त्याने बृहस्पतीच्या साह्याने कृष्णासुराला व त्याच्या सैनिकांना ठार केले.फफ हे सर्व वर्णन प्रमाणाविरुद्ध आहे. कारण की वेदांमध्ये लौकिक इतिहास नाही. अशा प्रकारच्या इतिहासाचे वा कथेचे आध्यात्मिक, आधिदैविक, अधियज्ञ अथवा अधिभूत विश्लेषण वा व्याख्यान केले, तर मंत्राची थोडी फार संगती लावता येते. आम्ही वर जो अर्थ दिला आहे, त्यामध्ये आध्यात्मिक अर्थ वा व्याख्या केली असल्यामुळे तो अर्थ दिशा दिग्दर्शक मानावा. इंग्रज विद्वान ग्रिफिथ यांनी आपल्या विचाराप्रमाणे चारही वेदांचा इंग्रजीत (टीपांसह) अनुवाद केला आहे. या मंत्रावर टिप्पणी करताना ते लिहितात की येथे ङ्गकृष्ण द्रप्सफ म्हणजे अंधकाराने चंद्र हा अर्थ अपेक्षित आहे आणि अंशुमती अंतरिक्षात असलेली कोणती तरी गूढ अज्ञात नदी असावी. दहा हजार असुर म्हणजे अंधकाररूप दानव असावेत. त्यांच्या वधानंतर चंद्रमा अंधकार मुक्त होतो. ग्रिफिथचा हा लेख एका दृष्टीने सुंदर आधिदैविक व्याख्यान आहे.।।

इस भाष्य को एडिट करें