शब्दार्थ -
(पुरुषः) सर्वांचा अग्रनेता, सर्व जगात परिपूर्ण आणि सर्वांचा पालक तो परमेश्वर (सहस्त्रशीर्षाः) हजार डोकी असलेला म्हणजेच अनंतज्ञानी आहे. तो (सहस्राक्षः) हजार नेत्र असलेला म्हणजे सर्वद्रष्टा आहे. तो (सहस्रपात्) हजारो पाय असलेला म्हणजे सर्वत्र व्याप्त आहे. (सः) तो (भूमिम्) पृथ्वीला (सर्वतः) सगळीकडून (वृत्वा) घेरून (दशाङ्गुलम्) तसेच दहा इंद्रियांना (अति) अतिक्रांत करून ( त्यांच्या पुढे व सगळीकडे) (अतिष्ठत्) स्थित आहे म्हणजे तो दहाही इन्द्रियांच्या क्षेत्रांपेक्षा खूप खूप दूर आहे (इंद्रियगम्य नाही) उपनिषदात हेच अशाप्रकारे म्हटले आहे की (तिथपर्यंत नेत्रांची पोहोच वा विस्तार नाही, वाणी वा मनदेखील तिथपर्यंत पोहोचू शकत नाहीत (केनोपनिषद् १/३)।।३।। ‘पुरूष’ शब्दाचे निर्वचन करताना मास्काचार्य म्हणतात. ‘पुरीत निवास करीत असल्यामुळे वा पुरीत शयन करीत असल्यामुळे तो ‘पुरुष’ आहे (पुरिसद् वा पुरिश=पुरूष) अथवा असेहर निर्वचन करता येते की वृद्धचर्थक ‘पुरी’ धातूपासून निष्पन्न झाल्यामुळे (पुरी आप्यायते) या अंतः पुरुष परमात्म्याला पुरुष म्हणतात कारण की तो समस्त ब्रह्मांडाला आपल्या सत्तेने परिपूर्ण करून आहे. म्हटले आहेच ‘‘त्यापेक्षा अधिक पर वा अपर अशी कोणती वस्तू नाही, त्यापेक्षा अधिक अणू वा महान काही नाही. तो एकमेव परमेश्वर वृक्षाप्रमाणे निश्चल होऊन आपल्या तेजोमय स्वरूपात स्थित आहे. त्या परम पुरुषाने हे सकल ब्रह्माण्ड परिपूर्ण केले आहे.’’(निरुक्त २/३) या मंत्रात सहस्र शिर, पाय आदी रूप असलेल्या परमेश्वराने तसेच भूमीत तोच सर्वव्यापी रूप असलेल्या परमेश्वराचे वर्णन करून पुन्हा त्याला इंद्रिं-अगोचर म्हटले आहे. अशाप्रकारे कारणाचे अस्तित्व असूनही कार्य उत्पन्न होत नाही, असे म्हटल्यामुळे येथे विशेषोक्ती अलंकार आहे.।।३।।

भावार्थ - सर्वांनी सर्वज्ञ, सर्वद्रष्टा, सर्वव्यापी सर्व भूगोल-खगोलास व्याप्त करून स्थित असलेल्या त्या परमेश्वराचा साक्षात्कार करून आनंद अनुभवला. जरी तो वाणी, नेत्र, कर्ण, हात, पाय यांच्या पोहोचल्या पलीकडे आहे, तरीही ध्यानाद्वारे त्यापासून मिळणाऱ्या अनंत सुखाचा उपभोग घ्यावा.।।३।।

इस भाष्य को एडिट करें