सपदार्थान्वयः -

या जुहूः जुहोति ददाति हविरादत्ते सुखं चाऽनया सा नाम्ना प्रसिद्धेन घृताची घृतमाज्यमञ्चति प्राप्नोत्यनयाऽऽदानक्रियया सा असि=भवति, सा पूर्वोक्ता यज्ञे प्रयुक्ता सती प्रियेण सुखैस्तर्पकेण कमनीयेन धाम्ना स्थानेन सह वर्त्तमानं इदं प्रत्यक्षं प्रियं प्रीणाति सुखयति यत्तत् सदः सीदन्ति प्राप्नुवन्ति सुखानि यस्मिंस्तद् गृहम् आ+सीद=आसादयति ।

या उपभृत् योपगतं बिभर्त्त्यनया हस्तक्रियया सा नाम्ना प्रख्यातेन घृताची या होमक्रिया घृत- मुदकमञ्चति प्रापयति सा असि=अस्ति, सा पूर्वोक्ता अथ यज्ञे प्रयुक्ता सती प्रियेण प्रीतिहेतुना धाम्ना स्थलेन इदम् ओषध्यादिकं प्रियं प्रीतये सुखयत्यारोग्येन यत्तत् सदः सीदन्ति घ्नन्ति दुःखानि येन तदौषधसेवनं पथ्याचरणं च आ+सीद=समन्तात् प्रापयति।

या ध्रुवा ध्रुवन्ति प्राप्नुवन्ति स्थिराणि सुखान्यनया विद्यया सा नाम्ना प्रसिद्धेन घृताची घृतमायुर्निमित्तमञ्चति प्राप्नोत्यनया सुनियमाचरणक्रियया सा असि=भवति, सा उक्तार्था सम्यक् स्थापिता सती प्रियेण प्रीतिकरेण धाम्ना स्थित्यर्थेन इदं जीवनं प्रियम् आनन्दकरं सदः वस्तु आ+सीद=आगमयति अभितः सीदति गमयति ।

यया क्रियया प्रियेण प्रीतिसाधकेन धाम्ना हृदयेन प्रियं प्रीतिकरं सदः सीदति जानाति येन तज् ज्ञानम् आ+सीद=समन्तात् प्राप्नोति सर्वतः सीदति प्राप्नोति सा उक्तार्था सर्वैर्नित्यं साध्या।

हे विष्णो ! व्यापकेश्वर ! यथेमानि ऋतस्य शुद्धस्य सत्यस्य योनौ यज्ञ ध्रुवा=ध्रुवाणि वस्तूनि ध्रुवाणि=निश्चलानि वस्तूनि असदन्=भवेयुस्तथैव [ता]=एतानि तानि निरन्तरं पाहि रक्ष, तथा कृपया यज्ञं पूर्वोक्तं (१-२) त्रिविधं पाहि पालय, यज्ञन्यं यज्ञं नयति प्रापयतीति यज्ञनीस्तं यज्ञपतिं यज्ञस्य पालकं यजमानं पाहि पालय, यज्ञन्यं मां होतारमध्वर्युमुद्रातारं ब्रह्माणं वा च पाहि रक्ष ॥२।६॥

पदार्थः -

(घृताची) घृतमाज्यमंचति प्राप्नोत्यनयाऽऽदानक्रियया सा (असि) भवति । अत्र सर्वत्र व्यत्ययः (जुहूः) जुहोति=ददाति हविरादत्ते सुखं चानया सा। हु दानादनयोरित्यस्मात् । हुवः श्लुवच्च ॥ उ० २ । ५९ ॥ अनेन क्किप् प्रत्ययो दीर्घादेशश्च (नाम्ना) प्रसिद्धेन (सा) पूर्वोक्ता (इदम्) प्रत्यक्षम् (प्रियेण) सुखैस्तर्पकेण कमनीयेन (धाम्ना) स्थानेन (प्रियम्) प्रीणाति=सुखयति यत्तत् (सदः) सीदन्ति=प्राप्नुवन्ति सुखानि यस्मिन् तद्गृहम् (आ) समन्तात् (सीद) सादयति । अत्रोभयत्र लडर्थे लोडन्तर्गतो ण्यर्थो व्यत्ययश्च (घृताची) या होमक्रिया घृतमुदकमञ्चति प्रापयति सा । घृतमित्युदकनामसु पठितम् ॥ निघं॰ १ । १२ ॥ (असि) अस्ति (उपभृत्) योपगतं बिभर्त्यनया हस्तक्रियया सा (नाम्ना) प्रख्यातेन (सा) पूर्वोक्ता (इदम्) ओषध्यादिकम् (प्रियेण) प्रोतिहेतुना (धाम्ना) स्थलेन (प्रियम्) प्रीतये सुखयत्यारोग्येन यत्तत् (सदः) सीदन्ति घ्नन्ति दुःखानि येन तदौषधसेवनं पथ्याचरणं च । अत्र सदिर्विशरणार्थः (प्रा) समन्तात् (सीद) प्रापयति (घृताचीः) घृतमायुनिमित्तमञ्चति प्राप्नोत्यनया सुनियमाचरणक्रियया सा (असि) भवति (ध्रुवा) ध्रुवन्ति=प्राप्नुवन्ति स्थिराणि सुखान्यनया विद्यया सा। ध्रुगतिस्थैर्ययोरित्यस्य कप्रत्ययान्तः प्रयोगः। कृतो बहुलमिति करणकारके (नाम्ना) प्रसिद्धेन (सा) उक्तार्था (इदम्) जीवनम् (प्रियेण) प्रीतिकरेण (धाम्ना) स्थित्यर्थेन (प्रियम्) आनन्दकरम् (सदः) वस्तु (आ) अभितः (सीद) सीदति गमयति। अत्रोभयत्र लडर्थे लोड् व्यत्ययश्च (प्रियेग) प्रीतिसाधकेन (धाम्ना) हृदयेन (प्रियम्) प्रीतिकरम् (सदः) सीदति=जानाति येन तत् ज्ञानम् (आ) सर्वतः (सीद) सीदति=प्राप्नोति (ध्रुवा) ध्रुवाणि= निश्चलानि वस्तूनि । अत्र शेश्छन्दसि बहुलमिति लोपः (असदन्) भवेयुः । अत्र लिङर्थे लङ् वा छन्दसि सर्वे विधयो भवन्तीति, सीदादेशो न (ऋतस्य) शुद्धस्य सत्यस्य (योनौ) यज्ञे । यज्ञो वा ऋतस्य योनिः ॥ श० १।३ ॥ ४ ॥ १६ ॥ (ता) तानि । अवापि शेर्लोपः (विष्णो) व्यापकेश्वर (पाहि) रक्ष (पाहि) पालय (यज्ञम्) पूर्वोक्त त्रिविधम् (पाहि) पालय (यज्ञपतिम्) यज्ञस्य पालक यजमानम् (पाहि) रक्ष (माम्) होतारमध्वर्य्युमुद्गातारं ब्रह्माणं वा (यज्ञन्यम्) यज्ञं नयति=प्रापयतीति यज्ञनीस्तम् । अत्र अभिपूर्वः ॥अ० ६। १ । १०६ ॥ इत्यत्र वा छन्दसीत्यनुवर्तनात्पूर्वरूपादेशो न भवति । अयं मंत्रः श० १ । ३ । ४ १३--१६ व्याख्यातः ॥६॥

भावार्थः -

[या जुहूर्नाम्ना घृताच्यसि=भवति, सा यज्ञे प्रयुक्ता सती प्रियेण धाम्ना सह वर्त्तमानमिदं प्रियं सद आसीद]

यो यज्ञः पूर्वोक्ते मन्त्रे वसुरुद्रादित्यैः सिध्यति स वायु जल-शुद्धिद्वारा सर्वाणि स्थानानि, सर्वाणि वस्तूनि च, प्रियाणि निश्चलसुखसाधकानि ज्ञानवर्धकानि च करोति ।

[हे विष्णो!.....[ता] एतानि निरंतरं पाहि]

   तेषां वृद्धये रक्षणाय च सर्वैर्मनुष्यैर्व्यापकेश्वरस्य प्रार्थना, सम्यक् पुरुषार्थश्च कर्त्तव्य इति ॥ २।६॥

विशेषः -

परमेष्ठी प्रजापतिः । विष्णु:=यज्ञः ॥ षट्षष्टितमाक्षरपर्यंतं ब्राह्मी त्रिष्टुप्। ।अग्रे निचृत्त्रिष्टुप्। सर्वस्य धैवतः॥