विषय

प्रथम ऋचा की पूर्वार्चिक में ५४० क्रमाङ्क पर परमात्मा के विषय में व्याख्या हो चुकी है। यहाँ ब्रह्मानन्द रस का वर्णन है।

पदार्थ

(गोन्योधाः) मन, बुद्धि, प्राण एवं इन्द्रियों में प्रवाहित होनेवाला, (वाजी) वेगवान्, (इन्दुः) सराबोर करनेवाला ब्रह्मानन्दरस (पवते) प्रवाहित हो रहा है। (सोमः) अभिषुत वह ब्रह्मानन्दरस (इन्द्रे) जीवात्मा में (मदाय) उत्साह के लिए (सहः) बल (इन्वन्) प्रेरित करता है। वह रस (रक्षः) पाप को (हन्ति) विनष्ट करता है, (अरातिम्) आदानवृत्ति को (परिबाधते) दूर करता है। (वृजनस्य) आत्मिक बल का (राजा) राजा वह (वरिवः) आध्यात्मिक धन को (कृण्वन्) उत्पन्न करता है ॥१॥

भावार्थ

योगाभ्यास द्वारा आनन्दरस की नदी जीवात्मप्रदेश में जब बहती है, तब सब दोष दूर हो जाते हैं और चित्त निर्मल हो जाता है ॥१॥

विशेष

ऋषिः—मन्युः (परमात्मा की अर्चना करने वाला*100)॥ देवता—सोमः (शान्तस्वरूप परमात्मा)॥ छन्दः—त्रिष्टुप्॥<br>

पदार्थ

५४० संख्या पर मन्त्रार्थ द्रष्टव्य है ।
 

विषयः

तत्र प्रथमा ऋक् पूर्वार्चिके ५४० क्रमाङ्के परमात्मविषये व्याख्याता। अत्र ब्रह्मानन्दरसो वर्ण्यते।

पदार्थः

(गोन्योधाः) गोषु मनोबुद्धिप्राणेन्द्रियेषु न्योधः प्रवाहो यस्य सः, (वाजी) वेगवान् (इन्दुः) क्लेदयिता ब्रह्मानन्दरसः (इन्द्रे) जीवात्मनि (मदाय) उत्साहाय (सहः) बलम् (इन्वन्) प्रेरयन् भवतीति शेषः। स रसः (रक्षः) पापम् (हन्ति) विनाशयति, (अरातिम्) अदानवृत्तिम् (परि बाधते) दूरीकरोति। (वृजनस्य) आत्मिकबलस्य (राजा) अधीश्वरः सः (वरिवः) आध्यात्मिकं धनम् (कृण्वन्) कुर्वन्, भवतीति शेषः ॥१॥

भावार्थः

योगाभ्यासेनानन्दरसतरङ्गिणी जीवात्मप्रदेशे यदा प्रवहति तदा सर्वे दोषा दूरीभवन्ति चित्तं च निर्मलं जायते ॥१॥

Meaning

The Soma juke, possessing the property of trickling, lending vigour to the organs, infusing strength in the heart, flows for joy. It quells malignity, and slays all devilish diseases. Being the source of nice wealth, it is the King of strength.

Meaning

Indu, brilliant Soma, energetic and victorious, pure and purifying, vibrant and dynamic, creating strength, patience and endurance for the souls joy, is ever on the move. It destroys evil, prevents negativities and opposition and casts them far off, and, giving wealth, honour and excellence of the best order of our choice, rules as the brilliant creator, controller and dispenser of strength, courage, power and life saving vitality in existence. (Rg. 9-97-10)

पदार्थ

પદાર્થ : (वृजनस्य राजा) બળ-બળવાનોનો સ્વામી અથવા બળવાનોમાં રાજમાન-પ્રસિદ્ધ (वाजी) વાજવાન-અમૃત અન્નભોગ પ્રદાતા (इन्दुः) રસવાન (सोमः) શાન્ત પરમાત્મા (इन्द्रे) ઉપાસક આત્માને માટે (मदाय) હર્ષ-આનંદ પ્રાપ્તિને માટે (सः इन्वन्) આત્મબળ પ્રેરિત કરતાં (गोन्योधाः) સ્તુતિઓ નિર્ધારીત કરી પ્રવાહ વહાવ (વહેણ) જેનો છે તે એવો (पवते) આનંદધારામાં પ્રાપ્ત થાય છે. (वरिवः कृण्वन्) શ્રેષ્ઠ રૂપધન-સ્વરૂપ દર્શન મોક્ષૈશ્વર્ય પ્રસાદને પ્રદાન કરવા માટે (रक्षः हन्ति) જેથી રક્ષા કરવી જોઈએ એવા ક્રોધનો નાશ કરે છે (अरातिं परिबाधते) ન આપનાર પરન્તુ તેથી વિપરીત લેનાર આત્મ તેજબળનું શોષણ કરનાર મોહ, શોકનો તિરસ્કાર કરીને દૂર કરે છે. (૮)

 

भावार्थ

ભાવાર્થ : સર્વ પ્રકારના બળોનાં સ્વામી, રસવાન, શાન્ત સ્વરૂપ પરમાત્મા પોતાના ઉપાસકને માટે, આનંદ પ્રાપ્ત કરાવવા માટે તેમાં આત્મસાત્ કરવાને સહનશક્તિ-આત્મબળને પ્રેરિત કરતાં સ્તુતિઓને લક્ષ્ય કરીને પોતાના આનંદ પ્રવાહને વહાવનાર આનંદધારામાં પ્રાપ્ત થાય છે; અને વર-શ્રેષ્ઠ રૂપમાં સ્વરૂપ દર્શન મોક્ષૈશ્વર્ય આત્મપ્રસાદને પ્રદાન કરે છે, કામ, ક્રોધ આદિનો નાશ કરીને જીવનને શોષનારા દોષોને દૂર કરે છે. (૮)
 

भावार्थ

योगाभ्यासाद्वारे आनंदरसाची नदी जीवात्म प्रदेशात जेव्हा वाहते तेव्हा सर्व दोष दूर होतात व चित्त निर्मल होते. ॥१॥