विषय

प्रथम ऋचा की व्याख्या पूर्वार्चिक में ३५९ क्रमाङ्क पर परमेश्वर, राजा, सेनापति और सूर्य के विषय में की जा चुकी है। यहाँ जीवात्मा का विषय कहते हैं।

पदार्थ

(इन्द्रः) यह देहधारी जीवात्मा (पुराम्) शत्रु-नगरियों का (भिन्दुः) भेदन करनेवाला, (युवा) यौवन-सम्पन्न, (कविः) क्रान्तदर्शी, (अमितौजाः) अपरिमित बलवाला, (विश्वस्य) सब (कर्मणः) क्रियाकाण्ड का (धर्ता) धारणकर्त्ता, (वज्री) शस्त्रास्त्रों को हाथ में लेनेवाला और (पुरुष्टुतः) बहु-स्तुत (अजायत) हुआ है ॥१॥

भावार्थ

जीवात्मा में अपूर्व शक्ति निहित है। अपनी शक्ति को पहचानकर वह महान् से महान् कर्मों को कर सकता है ॥१॥

विशेष

ऋषिः—जेता (वासनाओं पर जय पाने वाला उपासक)॥ देवता—इन्द्रः (ऐश्वर्यवान् परमात्मा)॥ छन्दः—अनुष्टुप्॥<br>

विषय

पुरां भिन्दुः

पदार्थ

३५९ संख्या पर मन्त्रार्थ द्रष्टव्य है ।
 

विषय

missing

भावार्थ

व्याख्या देखो अविकल० सं० [ ३५९ ] पृ० १८६।

ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

ऋषिः—१ प्रतर्दनो दैवोदामिः। २-४ असितः काश्यपो देवलो वा। ५, ११ उचथ्यः। ६, ७ ममहीयुः। ८, १५ निध्रुविः कश्यपः। ९ वसिष्ठः। १० सुकक्षः। १२ कविंः। १३ देवातिथिः काण्वः। १४ भर्गः प्रागाथः। १६ अम्बरीषः। ऋजिश्वा च। १७ अग्नयो धिष्ण्या ऐश्वराः। १८ उशनाः काव्यः। १९ नृमेधः। २० जेता माधुच्छन्दसः॥ देवता—१-८, ११, १२, १५-१७ पवमानः सोमः। ९, १८ अग्निः। १०, १३, १४, १९, २० इन्द्रः॥ छन्दः—२-११, १५, १८ गायत्री। त्रिष्टुप्। १२ जगती। १३ बृहती। १४, १५, १८ प्रागाथं। १६, २० अनुष्टुप् १७ द्विपदा विराट्। १९ उष्णिक्॥ स्वरः—२-११, १५, १८ षड्जः। १ धैवतः। १२ निषादः। १३, १४ मध्यमः। १६,२० गान्धारः। १७ पञ्चमः। १९ ऋषभः॥

विषयः

तत्र प्रथमा ऋक् पूर्वार्चिके ३५९ क्रमाङ्के परमेश्वरनृपतिसेनापतिसूर्यविषये व्याख्याता। अत्र जीवात्मविषय उच्यते।

पदार्थः

(इन्द्रः) एष देहधारी जीवात्मा (पुराम्) शत्रुनगरीणाम् (भिन्दुः) भेत्ता, (युवा) यौवनसम्पन्नः, (कविः) क्रान्तद्रष्टा, (अमितौजाः) अपरिमितबलः, (विश्वस्य) सर्वस्य (कर्मणः) क्रियाकाण्डस्य (धर्ता) धारणकर्ता, (वज्री) शस्त्रास्त्रपाणिः, (पुरुष्टुतः) बहुस्तुतश्च (अजायत) जातोऽस्ति ॥१॥२

भावार्थः

जीवात्मनि खल्वपूर्वा शक्तिर्निहिता। स्वशक्तिं परिचित्य स महान्ति कर्माणि कर्तुं शक्नोति ॥१॥

Meaning

Lightning appears as the renderer of forts, young, the thunderer, unmeasured in strength, the sustainer of all acts, armed with power, and highly spoken of in the Vedas.

Meaning

Breaker of the enemy forts, youthful, creative and imaginative, hero of boundless strength, sustainer of the acts of the world and disposer, wielder of the thunderbolt, universally acclaimed and celebrated is risen into prominence. (Rg. 1-11-4)

पदार्थ

પદાર્થ : (इन्द्र) ઐશ્વર્યવાન પરમાત્મા (पुरां भिन्दुः) ઉપાસકોના દેહપુરો - દેહ બંધનોને મુક્ત કરીને ભેદન કરનાર , (युवा) સર્વદા અજર , (कविः) સર્વજ્ઞ ઉપદ્રષ્ટા , (अमितौजाः) અનંત બળવાન , (विश्वस्य कर्मणः धर्त्ता) જગતની રચના અને ધારણ કરનાર , (वज्री) શાસનવાન ,(पुरुष्टुतः) અનેક રીતે સ્તુતિ કરવા યોગ્ય , (अजायत) ઉપાસકના હૃદયમાં સાક્ષાત્ પ્રકટ થાય છે. (૮)

 

भावार्थ

ભાવાર્થ : પરમાત્મા ઉપાસકોના દેહ બંધનને કાપનાર, મુક્તિ આપનાર, તેના સર્વજ્ઞ ઉપદેશક, અનંત આત્મબળયુક્ત, સંસારની રચના વગેરે કર્મના અધિષ્ઠાતા, જીવોના શાસક-કર્મફળ વિધાતા તથા અનેક પ્રકારથી સ્તુતિ કરવા યોગ્ય તેના અંદર હૃદયમાં સાક્ષાત્ થાય છે. (૮)

भावार्थ

जीवात्म्यात अपूर्व शक्ती निहित आहे. आपली शक्ती ओळखून तो मोठ्यात मोठे कार्य करू शकतो. ॥१॥