विषय

प्रथम ऋचा पूर्वार्चिक में ५२८ क्रमाङ्क पर परमात्मा के विषय में व्याख्यात हो चुकी है। यहाँ राजा और जीवात्मा का विषय कहते हैं।

पदार्थ

प्रथम—राजा के पक्ष में। (वाणीः) प्रजाओं की वाणियाँ (त्रिपृष्ठम्) प्रजा, सभा-समिति और सेना इन तीन पृष्ठोंवाले, (वृषभम्) बलवान् वा सुखवर्षीं, (वयोधाम्) अन्न प्रदान करनेवाले, (अङ्गोषिणम्) राज्य के सब अङ्गों में व्याप्त होनेवाले राजा को (अभि अवावशन्त) प्रशंसित करती हैं। (वना) जंगलों को (वसानः) आच्छादित करते हुए (वरुणः न) अग्नि के समान (वना) तेजों को (वसानः) धारण करता हुआ वह राजा (सिन्धुः) समुद्र के समान (रत्नधाः) रत्नों को धारण करनेवाला होता हुआ (वार्याणि) वरणीय रत्नों अर्थात् रमणीय ऐश्वर्यों को (वि दयते) विशेषरूप से प्रजाओं को प्रदान करता है ॥ द्वितीय—जीवात्मा के पक्ष में। (वाणीः) वेदवाणियाँ (त्रिपृष्ठम्) ज्ञान, कर्म, उपासना रूप तीन पृष्ठोंवाले, (वृषणम्) बलवान् वा बल बरसानेवाले, (वयोधाम्) आयु को धारण करनेवाले, (अङ्गोषिणम्) ईश-स्तुति करनेवाले जीवात्मा की (अभि अवावशन्त) स्तुति करती हैं अर्थात् महत्ता वर्णन करती हैं, ‘तू विद्वान् है, वर्चस्वी है, शरीर-रक्षक है। श्रेष्ठों से मिल, बराबरवालों से आगे बढ़ (अथ० २।११।४)’ । आदि मन्त्रों से आत्मा को उद्बोधन देती हैं। (वरुणः न) सूर्य के समान (वना) तेजों को (वसानः) धारण करता हुआ, (सिन्धुः) रत्नों के खजाने समुद्र के समान (रत्नधाः) रमणीय सद्गुणरूप रत्नों को धारण करनेवाला वह सोम जीवात्मा (वार्याणि) निवारण करने योग्य विघ्न आदियों को (विदयते) विशेषरूप से विनष्ट कर देता है ॥१॥ यहाँ श्लेष, श्लिष्टोपमा और लुप्तोपमा अलङ्कार हैं ॥१॥

भावार्थ

जो राजा प्रजाओं का अनुरञ्जन करता है, प्रजा भी उसके गुणगान करती है। वैसे ही जो देहधारी जीवात्मा अपनी शक्ति को पहचानकर अपने तेजों से सब आन्तरिक और बाह्य विघ्नों का उन्मूलन करता है, वह सर्वत्र विजयलाभ करता है ॥१॥

विशेष

ऋषिः—वसिष्ठः (परमात्मा में अत्यन्त वसने वाला उपासक)॥ देवता—पवमानः सोमः (धारारूप में प्राप्त होनेवाला शान्तस्वरूप परमात्मा)॥ छन्दः—त्रिष्टुप्॥<br>

विषय

वे प्रभु त्रिपृष्ठ हैं

पदार्थ

५२८ संख्या पर प्रस्तुत मन्त्र का अर्थ द्रष्टव्य है ।
 

विषय

missing

भावार्थ

व्याख्या देखो अविकल सं० [५२८] पृ० २०२।

ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

ऋषिः—१ गोतमो राहूगणः, वसिष्ठस्तृतीयस्याः। २, ७ वीतहव्यो भरद्वाजो वा बार्हस्पत्यः। ३ प्रजापतिः। ४, १३ सोभरिः काण्वः। ५ मेधातिथिमेध्यातिथी काण्वौ। ६ ऋजिष्वोर्ध्वसद्मा च क्रमेण। ८, ११ वसिष्ठः। ९ तिरश्वीः। १० सुतंभर आत्रेयः। १२, १९ नृमेघपुरुमेधौ। १४ शुनःशेप आजीगर्तिः। १५ नोधाः। १६ मेध्यातिथिमेधातिथिर्वा कण्वः। १७ रेणुर्वैश्वामित्रः। १८ कुत्सः। २० आगस्त्यः॥ देवता—१, २, ८, १०, १३, १४ अग्निः। ३, ६, ८, ११, १५, १७, १८ पवमानः सोमः। ४, ५, ९, १२, १६, १९, २० इन्द्रः॥ छन्दः—१, २, ७, १०, १४ गायत्री। ३, ९ अनुष्टुप्। ४, १२, १३, १६ प्रागाथं। ५ बृहती। ६ ककुप् सतोबृहती च क्रमेण। ८, ११, १५, १० त्रिष्टुप्। १७ जगती। १६ अनुष्टुभौ बृहती च क्रमेण। २९ बृहती अनुष्टुभौ क्रमेण॥ स्वरः—१, २, ७, १०, १४ षड्जः। ३, ९, १०, गान्धारः। ४-६, १२, १३, १६, २० मध्यमः। ८, ११, १५, १८ धैवतः। १७ निषादः।

विषयः

तत्र प्रथमा ऋक् पूर्वार्चिके ५२८ क्रमाङ्के परमात्मविषये व्याख्याता। अत्र नृपतेर्जीवात्मनश्च विषय उच्यते।

पदार्थः

प्रथमः—नृपतिपरः। (वाणीः) वाण्यः, प्रजानां वाचः (त्रिपृष्ठम्) त्रीणि पृष्ठानि यस्य तम्—विशः एकं पृष्ठम्, सभासमिती द्वितीयं पृष्ठम्, सेना तृतीयं पृष्ठम्। [स विशोऽनुव्यचलत्, तं सभा च समितिश्च सेना च। (अथ० १५।९।१, २) इति वचनात्।] (वृषणम्) बलवन्तं सुखवर्षकं वा, (वयोधाम्) वयसः अन्नस्य धातारं प्रदातारम्। [वयः इत्यन्ननाम। निरु० ६।४।] (अङ्गोषिणम्) सर्वेषु राज्याङ्गेषु कृतनिवासम्। [अङ्गपूर्वाद् वसतेरिन् प्रत्ययः धातोः सम्प्रसारणं च। ‘स्वाम्यमात्यसुहृत्कोशराष्ट्रदुर्गबलानि च राज्याङ्गानि’ इत्यमरः (२।८।१८)।] एतादृशं सोमं नृपतिम् (अभि अवावशन्त) अभि स्तुवन्ति। [वाशृ शब्दे, यङ्लुगन्ताल्लङ्। ‘वावशानः वष्टेर्वा वाश्यतेर्वा’ इति निरुक्तम् (५।१)] (वना) वनानि अरण्यानि (वसानः) आच्छादयन् (वरुणः न) अग्निरिव। [त्वम॑ग्ने॒ वरु॑णो॒ जाय॑से॒। ऋ० ५।३।१ इति श्रुतेः। ‘यो वै वरुणः सोऽग्निः’ इति च ब्राह्मणम्। (श० ५।२।४।१३)।] (वना) वनानि तेजांसि। [वनमिति रश्मिनाम। निघं० १।५।] (वसानः) धारयन् स सोमो नृपतिः (सिन्धुः) समुद्र इव इति लुप्तोपमम् (रत्नधाः) रत्नाकरः सन् (वार्याणि) वरणीयानि रत्नानि रमणीयानि ऐश्वर्याणि (वि दयते) विशेषेण प्रजाभ्यो ददाति ॥ द्वितीयः—जीवात्मपरः। (त्रिपृष्ठम्) त्रीणि पृष्ठानि ज्ञानकर्मोपासनारूपाणि यस्य तम्, (वृषणम्) बलिनम्, बलवर्षकं वा, (वयोधाम्) वयसः आयुष धारयितारम्, (अङ्गोषिणम्) ईशस्तोमवन्तं सोमं जीवात्मानम्। [आङ्गूषः स्तोमः आघोषः इति यास्कः (निरु० ५।११)] (वाणीः) वेदवाचः (अभि अवावशन्त) स्तुवन्ति, महत्तां वर्णयन्तीत्यर्थः—सू॒रिर॑सि वर्चो॒धा अ॑सि तनूपानो॑ऽसि। आ॒प्नुहि श्रेयां॑समति॑ समं क्रा॒म ॥ अथ० २।११।४ इत्यादिभिरुत्साहप्रदैर्वचोभिरुद्बोधयन्तीत्यर्थः। (वरुणः न) सूर्य इव (वना) तेजांसि (वसानः) धारयन्, (सिन्धुः) रत्नाकरः इव (रत्नधा) रमणीयानां सद्गुणरत्नानां धारयिता स सोमः जीवात्मा (वार्याणि) वारयितव्यानि विघ्नादीनि (विदयते) विशेषेण हिनस्ति ॥१॥ अत्र श्लेषः श्लिष्टोपमा लुप्तोपमा चालङ्कारः ॥१॥

भावार्थः

यो राजा प्रजा अनुरञ्जयति प्रजा अपि तस्य गुणान् गायन्ति। तथैव यो देहधारी जीवात्मा स्वशक्तिं परिचित्य स्वकीयतेजोभिः सर्वानान्तरान् बाह्यांश्च विघ्नानुन्मूलयन्ति स सर्वत्र विजयते ॥१॥

Meaning

Vedic verses, reveal their secret essence to the soul, that resides in each part of the body, is the retainer of the force of breaths, the showerer of happiness and knowledge, the controller of speech, mind and body. Residing in all sentient beings, revered by all, it gives ns all sorts of desired riches, like an ocean full of treasure.

Meaning

The celebrants songs of adoration in honour of the generous, virile, adorable and life bearing Soma, sustainer of three worlds arise in homage of love and faith. Holding precious treasures and powers of the world like Varuna, all covering space, and the ocean holding the deep seas, the wielder of world jewels bestows gifts of choice on mankind. (Rg. 9-90-2)

पदार्थ

પદાર્થ : (वाणीः) સ્તુતિ, પ્રાર્થના, ઉપાસનારૂપ વાણીઓ (त्रिपृष्ठम्) ત્રણ પૃષ્ઠ સ્પર્શ સ્થાનોવાળા-વાણી, મન, આત્મા જેનો સ્પર્શ કરનાર છે. વાક્ ઇન્દ્રિયોથી સ્તુતિ, મનથી પ્રાર્થના, આત્માથી ઉપાસના કરવાથી તે ત્રિપૃષ્ઠ છે (वृषणम्) આનંદવર્ષક (वयोधाम्) અમૃત પ્રાણધારણ કરાવનાર (अङ्गोषिणाम्) પ્રત્યેક અંગોમાં વસનાર-નસ-નસવાસી સોમ-શાન્ત સ્વરૂપ પરમાત્માને (अभि अवावशन्त) વારંવાર ચાહે છે (वना वसानः) જળને આચ્છાદિત કરેલ—ઘેરાવ કરેલ (वरुणः न सिन्धुः) સ્પંદનશીલ વરુણાલય-સમુદ્ર સમાન વરુણ (रत्नधा) રત્નો-રમણીય ભોગોનો દાતા સોમ-શાન્ત સ્વરૂપ પરમાત્મા (वार्याणि) વરણીય અમૃતધન ભોગોને (विदयते)  ઉપાસકોને માટે વિશેષ રૂપથી પ્રદાન કરે છે. (૬)


 

भावार्थ

ભાવાર્થ : સ્તુતિ, પ્રાર્થના, ઉપાસના એ ત્રણેય ત્રણ પૃષ્ઠોવાળા-ત્રણ સ્પર્શ સ્થાનવાળા, જેના દ્વારા પરમાત્માનો સ્પર્શ કરી શકાય એવા વાક્ ઇન્દ્રિય, મન અને આત્મા છે, વાક્ ઇન્દ્રિયથી સ્તુતિ, મનથી પ્રાર્થના અને આત્માથી ઉપાસના થાય છે. તે વાક્ ઇન્દ્રિય, મન અને આત્મા ત્રણેય પરમાત્માનો સ્પર્શ કરનારા-આરાધના સ્થાનના આધાર છે, તેમ ત્રણ પૃષ્ઠ આધારવાળો આનંદવર્ષક તથા અમર જીવન ધારણ કરાવનાર અને પ્રત્યંગ અંગમાં-નસ-નસમાં વસનાર અન્તર્યામી સોમ-શાંત સ્વરૂપ પરમાત્માને એ સ્તુતિ, પ્રાર્થના, ઉપાસના પુનઃ પુનઃ-વારંવાર ચાહે છે. તેથી તેની વારંવાર સ્તુતિ, પ્રાર્થના, ઉપાસના કરવી જોઈએ, તે તો સ્પંદનશીલ સાગર જલોને આચ્છાદિત કરતા પોતાની અંદર સમાવેલા રત્નોને આપનાર છે, એવા પરમાત્મા દયા સાગર, દયા સ્નેહરૂપ જળથી પૂર્ણ-ભરેલ રમણીય ભોગોનો પ્રદાતા છે. (૬)

भावार्थ

जो राजा प्रजेला संतुष्ट करतो, प्रजाही मग त्याचे गुणगान करते, तसेच जो देहधारी जीवात्मा आपली शक्ती ओळखून आपल्या तेजाने सर्व आंतरिक व बाह्य विघ्नांचे उन्मूलन करतो, तो सर्वत्र विजयी होतो.॥१॥