विषय

प्रथम ऋचा पूर्वार्चिक में १३ क्रमाङ्क पर परमात्मा की महिमा के विषय में व्याख्यात हो चुकी है। यहाँ वेद-वाणियों का वर्णन करते हैं।

पदार्थ

हे अग्ने ! हे प्रकाशमय जगदीश्वर ! (हविष्कृतः) आत्मसमर्पणकर्ता उपासक की (जामयः) बहिनों के समान हितकारिणी, (त्वा देदिशतीः) आपके गुणों का निर्देश करती हुई (गिरः) वेदवाणियाँ (वायोः) प्राणप्रिय आपके (अनीके) समीप (उप अस्थिरन्) उपस्थित हो रही हैं ॥ अन्यत्र कहा भी है—ऋचाएँ उसी अविनाशी सर्वोच्च परमेश्वर का प्रतिपादन करती हैं, जिसमें सब दिव्यगुण अवस्थित हैं। जिसने उसे नहीं जाना, उसे वेद से क्या लाभ ? जो उसे जान लेते हैं, वे मोक्ष पद में समासीन हो जाते हैं (ऋ० १।१६४।३९) ॥१॥

भावार्थ

जो परमेश्वर अग्नि के समान स्तोता के हृदय में दिव्य ज्योति प्रज्वलित कर देता है और वायु के समान उसे धौंकता रहता है, उसी की महिमा को सब वेद एक स्वर से गाते हैं ॥१॥

विशेष

ऋषिः—भार्गवः प्रयोगः (अध्यात्म अग्निप्रज्वलनवेत्ताओं की परम्परा में प्रयोगकर्ता उपासक)॥<br>देवता—अग्निः (ज्ञानप्रकाशस्वरूप परमात्मा)॥ छन्दः—जगती॥

विषय

मारुति बनना

पदार्थ

प्रस्तुत मन्त्र का व्याख्यान १३ संख्या पर इस प्रकार है

(हविष्कृतः) = दानपूर्वक अदन को अपना स्वभाव बना लेनेवाले पुरुष की (त्वा उप) = तेरे समीप (जामयः) = गति करनेवाली (देदिशती:) = निरन्तर तेरा निर्देश करती हुई (गिरः) = वाणियाँ भक्त को वायोः (अनीके) = वायु के समान शक्ति में (अस्थिरन्) = स्थिर करती हैं ।

भावार्थ

हविष्कृत् भोगों का शिकार नहीं होता, अतः वायु के समान बलवाला होता है।

विषय

missing

भावार्थ

व्याख्या देखो अविकल सं० [१३] पृ० ६।

ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

ऋषिः—१, ११ गोतमो राहूगणः। २, ९ विश्वामित्रः। ३ विरूप आंगिरसः। ५, ६ भर्गः प्रागाथः। ५ त्रितः। ३ उशनाः काव्यः। ८ सुदीतिपुरुमीळ्हौ तयोर्वान्यतरः । १० सोभरिः काण्वः। १२ गोपवन आत्रेयः १३ भरद्वाजो बार्हस्पत्यो वीतहव्यो वा। १४ प्रयोगो भार्गव अग्निर्वा पावको बार्हस्पत्यः, अथर्वाग्नी गृहपति यविष्ठौ ससुत्तौ तयोर्वान्यतरः॥ अग्निर्देवता। छन्दः-१-काकुभम्। ११ उष्णिक्। १२ अनुष्टुप् प्रथमस्य गायत्री चरमयोः। १३ जगती॥ स्वरः—१-३, ६, ९, १५ षड्जः। ४, ७, ८, १० मध्यमः। ५ धैवतः ११ ऋषभः। १२ गान्धरः प्रथमस्य, षडजश्चरमयोः। १३ निषादः श्च॥

विषयः

तत्र प्रथमा ऋक् पूर्वार्चिके १३ क्रमाङ्के परमात्ममहिमविषये व्याख्याता। अत्र वेदवाचो वर्ण्यन्ते।

पदार्थः

हे अग्ने ! हे प्रकाशमय जगदीश्वर ! (हविष्कृतः) आत्मसमर्पकस्य उपासकस्य (जामयः) स्वसार इव हितकारिण्यः, (त्वा देदिशतीः) तव गुणान् निर्दिशन्त्यः (गिरः) वेदवाचः (वायोः) प्राणप्रियस्य तव (अनीके) समीपे (उप अस्थिरन्) उपतिष्ठन्ते। [उक्तं चान्यत्र—ऋ॒चो अ॒क्षरे॑ पर॒मे व्यो॑म॒न् यस्मि॑न् दे॒वा अधि॒ विश्वे॑ निषे॒दुः। यस्तन्न वेद॒ किमृ॒चा क॑रिष्यति॒ य इत् तद् वि॒दुस्त इ॒मे समा॑सते। ऋ० १।१६४।३९ इति] ॥१॥

भावार्थः

यः परमेश्वरोऽग्निरिव स्तोतुरन्तरात्मनि दिव्यं ज्योतिः प्रज्वालयति, वायुरिव च तत् संधुक्षते, तस्यैव महिमानमेकस्वरेण वेदा वर्णयन्ति ॥१॥

Meaning

0 fire, the highly generous hymns of a sacrificer, like a virtuous woman, reach thee in the air !

Meaning

Moving and vibrant adorations of the enlightened celebrant reach you and stay by you in the movements of air in the middle regions. (Rg. 8-102-13)

पदार्थ

પદાર્થ: (हविष्कृतः) જેમ હવિ = આહુતિઓને આપનારની આહુતિઓ (वायोः अनीके) વાયુના દળ = વાદળાઓમાં (उप अस्थिरन्) ઉપસ્થિત થાય છે. અર્થાત્ ફરી વર્ષાનું જળ લાવવા માટે પહોંચી જાય છે; તેમ (जामयः देदिशतीः गिरः) એક પછી બીજી ગતિ કરતી , નિરંતર આગળ પ્રગતિ ક્રમથી એક બીજીને પ્રેરિત કરતી સ્તુતિઓ (त्वा) તારા પરમાત્મામાં સ્થિત થાય છે - પહોંચી જાય છે અને ઉપાસક સુધી તારા દર્શનામૃતને લાવવા માટે પુનઃ લઈ આવે છે . (૩)
 

भावार्थ

ભાવાર્થ : પરમાત્મન્ જેમ આહુતિઓ વાયુદળ - વાદળાઓમાં જઈને વૃષ્ટિ જળને વરસાવે છે , તેમ જ ઉપાસકની હાવ ભાવપૂર્ણ આંતરિક સત્ય સ્તુતિઓ પરસ્પર નિરંતર ક્રમથી એક પછી બીજી બધી ને અગ્રગતિ કરતી એક બીજી ને પ્રેરિત કરીને , તારા સુધી પહોંચીને , તારા દર્શનામૃતને મારા સુધી વરસાવવામાં લઈ આવવામાં સમર્થ બને છે . તેથી હું આધ્યાત્મ પ્રયોગ કરતા તારા દર્શના મૃત ને પ્રાપ્ત કરવા - પાન કરવામાં અવશ્ય સમર્થ બની શકું છું . (૩)
 

भावार्थ

जो परमेश्वर अग्नीप्रमाणे स्तोत्याच्या हृदयात दिव्य ज्योती प्रज्वलित करतो व वायूप्रमाणे त्याला फूँकतो. त्याची महिमा सर्व वेद एका स्वरात गातात. ॥१॥