विषय

प्रथम ऋचा की व्याख्या पूर्वार्चिक में २५३ क्रमाङ्क पर परमात्मा और राजा के विषय में हो चुकी है। यहाँ अपने अन्तरात्मा को प्रबोधन है।

पदार्थ

हे (शचीपते) प्रज्ञा और कर्म के स्वामिन् ! (इन्द्र) मेरे अन्तरात्मन् ! तू (विश्वाभिः) सब (ऊतिभिः) प्रगतियों से (उ सु) भली-भाँति (शग्धि) सशक्त हो। हे (शूर) शूरवीर ! (भगं न) सूर्य के समान (यशसम्) यशस्वी और (वसुविदम्) ऐश्वर्यों को पानेवाले (त्वा) तेरा, हम (अनु चरामसि) सेवन करते हैं ॥१॥ यहाँ उपमालङ्कार है ॥१॥

भावार्थ

अपने आत्मा को प्रबुद्ध करके ही मनुष्य उन्नति कर सकते हैं ॥१॥

विशेष

ऋषिः—भर्गः (ज्ञानतेज से जाज्वल्यमान तेजस्वी उपासक)॥ देवता—इन्द्रः (ऐश्वर्यवान् परमात्मा)॥<br>

पदार्थ

हे प्रभो ! (शग्धि) = आप शक्तिशाली हैं। (सु शचीपते) = उत्तम शक्तियों के स्वामिन् ! (इन्द्र) = परमैश्वर्यशाली प्रभो ! आप (विश्वाभिः ऊतिभिः) = सब रक्षणों से युक्त हो । हम (न हि भगम्) = धन के पीछे नहीं, अपितु (शूर) = हे सब शत्रुओं के शीर्ण करनेवाले प्रभो ! (यशसम्) = सब यशों से युक्त (वसुविदम्) = निवास के लिए आवश्यक धनों को प्राप्त करानेवाले (त्वा) = आपका (अनुचरामसि) = अनुगमन करते हैं। 

भावार्थ

हम प्रभु के अनुयायी बनें ।

विषय

missing

भावार्थ

व्याख्या देखो अवि० सं० [२५३] पृ० १२९।

ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

ऋषिः—१, ८, १८ मेध्यातिथिः काण्वः। २ विश्वामित्रः। ३, ४ भर्गः प्रागाथः। ५ सोभरिः काण्वः। ६, १५ शुनःशेप आजीगर्तिः। ७ सुकक्षः। ८ विश्वकर्मा भौवनः। १० अनानतः। पारुच्छेपिः। ११ भरद्वाजो बार्हस्पत्यः १२ गोतमो राहूगणः। १३ ऋजिश्वा। १४ वामदेवः। १६, १७ हर्यतः प्रागाथः देवातिथिः काण्वः। १९ पुष्टिगुः काण्वः। २० पर्वतनारदौ। २१ अत्रिः॥ देवता—१, ३, ४, ७, ८, १५—१९ इन्द्रः। २ इन्द्राग्नी। ५ अग्निः। ६ वरुणः। ९ विश्वकर्मा। १०, २०, २१ पवमानः सोमः। ११ पूषा। १२ मरुतः। १३ विश्वेदेवाः १४ द्यावापृथिव्यौ॥ छन्दः—१, ३, ४, ८, १७-१९ प्रागाथम्। २, ६, ७, ११-१६ गायत्री। ५ बृहती। ९ त्रिष्टुप्। १० अत्यष्टिः। २० उष्णिक्। २१ जगती॥ स्वरः—१, ३, ४, ५, ८, १७-१९ मध्यमः। २, ६, ७, ११-१६ षड्जः। ९ धैवतः १० गान्धारः। २० ऋषभः। २१ निषादः॥

विषयः

तत्र प्रथमा ऋक् पूर्वार्चिके २५३ क्रमाङ्के परमात्मनृपत्योर्विषये व्याख्याता। अत्र स्वान्तरात्मा प्रबोध्यते।

पदार्थः

हे (शचीपते) प्रज्ञायाः कर्मणश्च स्वामिन् (इन्द्र) मदीय अन्तरात्मन् ! त्वम् (विश्वाभिः) सर्वाभिः (ऊतिभिः) प्रगतिभिः (उ सु) सम्यक् (शग्धि) शक्तो भव। हे (शूर) वीर ! (भगं न) सूर्यमिव (यशसम्) यशस्विनम्, (वसुविदम्) ऐश्वर्याणां प्रापकम् (त्वा) त्वाम्, वयम् (अनु चरामसि) सेवामहे ॥१॥ अत्रोपमालङ्कारः ॥१॥

भावार्थः

स्वात्मानं प्रबोध्यैव मनुष्या उन्नतिं कर्तुं शक्नुवन्ति ॥१॥

Meaning

O God, the Lord of infinite strength, the Dispenser of the fruits of actions we pray unto Thee to grant us glorious renown with all Thy powers of protection. May we verily follow Thee, the Giver of the wealth of knowledge !

Meaning

Indra, lord of omnipotent action and infinitely various victories, with all powers, protections and inspirations, strengthen and energise us for excellent works without delay. As the very honour, splendour and treasure-home of the universe, O potent and heroic lord, we live in pursuit of your glory to justify our existence and win our destiny. (Rg. 8-61-5)

पदार्थ

પદાર્થ : (शचीपते शूर इन्द्र) હે પ્રજ્ઞાનો-પ્રજ્ઞાવાળા ચેતનોના તથા કર્મી-કર્મવાળા-ક્રિયાવાળા જડ પદાર્થોના સ્વામી પરાક્રમી પરમાત્મન્ ! તું (विश्वाभिः ऊतिभिः) સમસ્ત રક્ષા વિધિઓથી પ્રજ્ઞાન રક્ષાઓ ક્રિયા રક્ષાઓથી (उ) નિશ્ચય (सुशन्धि) રક્ષા કરવામાં શક્તિશાળી છો પૂર્ણ સમર્થ છો (यशवं त्वा हि भगं न) યશવાળા જેથી અમારો યશ થાય એવો તું ઐશ્વર્ય સ્વરૂપની સમાન (वसुविदम्) અધ્યાત્મધન-મોક્ષ ઐશ્વર્યને પ્રાપ્ત કરાવનારના પ્રત્યે (अनुचरामसि) પોતાને સમર્પિત કરીએ છીએ. (૧)
 

भावार्थ

ભાવાર્થ : હે પ્રજ્ઞાનો પ્રજ્ઞાવાળા ચેતનો તથા કર્મ કલાપો ક્રિયાવાળા જડ પદાર્થોના સ્વામી, પરમવીર પરાક્રમી પરમાત્મન્ ! તું તારી સમસ્ત રક્ષાઓ, પ્રજ્ઞાન રક્ષાઓ અથવા ક્રિયા રક્ષાઓ દ્વારા અમારી રક્ષા કરવામાં પૂર્ણ સમર્થ છો, ઐશ્વર્યવાનની સમાન યશોરૂપ યશના નિમિત્ત રૂપ મોક્ષ ઐશ્વર્ય પ્રાપ્ત કરાવનારના પ્રત્યે અમે પોતાને સમર્પણ કરીએ છીએ. (૧)
 

भावार्थ

आपल्या आत्म्याला प्रबुद्ध करूनच माणूस उन्नती करू शकतो. ॥१॥