विषय

प्रथम ऋचा की व्याख्या पूर्वार्चिक में ४४ क्रमाङ्क पर परमात्मा की स्तुति के विषय में की जा चुकी है। यहाँ एक-साथ परमात्मा और आचार्य दोनों को लक्ष्य करके कहते हैं।

पदार्थ

(होता) ब्रह्माण्ड-यज्ञ वा शिक्षा-यज्ञ का कर्ता, (जनानाम्) मनुष्यों को (मन्द्रः) आनन्द देनेवाला (यः) जो परमात्मा वा आचार्य (विश्वा वसु) सब आध्यात्मिक धनों को वा विद्या-धनों को (ददाति) देता है, (अस्मै अग्नये) ऐसे अग्रनायक परमात्मा वा आचार्य के लिए (प्रथमानि) श्रेष्ठ (मधोः पात्रा न) मधुपूर्ण पात्रों के समान (स्तोमाः) धन्यवाद के वचन (प्र यन्तु) पहुँचें ॥१॥ यहाँ उपमालङ्कार है ॥१॥

भावार्थ

जैसे परमेश्वर पुरुषार्थी को भौतिक और आध्यात्मिक धन प्रदान करता है, वैसे ही आचार्य शिष्यों को विद्या-धन देता है, इसलिए वे दोनों सबके द्वारा अभिनन्दन करने योग्य हैं ॥१॥

विशेष

ऋषिः—सौभरिः (परमात्मा को अपने अन्दर धारण करने वाला)॥ देवता—अग्निः (ज्ञानप्रकाशस्वरूप परमात्मा)॥<br>

विषय

प्रथम कर्त्तव्य [प्रभु-प्रार्थना ]

पदार्थ

४४ संख्या पर इस मन्त्र का अर्थ निम्न प्रकार से हैं -
(यः) = जो (होता) = दाता (विश्वा वसु) = निवास के साधनभूत सब पदार्थों को दयते-देता है, और इस प्रकार (जनानाम्) = मनुष्यों को (मन्द्रः) = आह्लादित करनेवाला है, (अस्मै) = इस (अग्नये) = अग्नि के लिए (प्रथमानि) = सबसे पहले अतिथि को प्राप्त कराये जाते हुए (मघोः पात्रा न) = मधु के पात्रों की भाँति (स्तोमाः) = स्तुतिसमूह (प्रयन्ति) = प्रकर्षेण प्राप्त होते हैं। 

भावार्थ

हमारे दैनन्दिन जीवन में हमारा प्रथम कर्त्तव्य यही है कि हम प्रभु-स्तवन करें ।

विषय

missing

भावार्थ

व्याख्या देखो अविकल सं० [ ४४ ] पृ० १९।

ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

ऋषिः—१, ८, १८ मेध्यातिथिः काण्वः। २ विश्वामित्रः। ३, ४ भर्गः प्रागाथः। ५ सोभरिः काण्वः। ६, १५ शुनःशेप आजीगर्तिः। ७ सुकक्षः। ८ विश्वकर्मा भौवनः। १० अनानतः। पारुच्छेपिः। ११ भरद्वाजो बार्हस्पत्यः १२ गोतमो राहूगणः। १३ ऋजिश्वा। १४ वामदेवः। १६, १७ हर्यतः प्रागाथः देवातिथिः काण्वः। १९ पुष्टिगुः काण्वः। २० पर्वतनारदौ। २१ अत्रिः॥ देवता—१, ३, ४, ७, ८, १५—१९ इन्द्रः। २ इन्द्राग्नी। ५ अग्निः। ६ वरुणः। ९ विश्वकर्मा। १०, २०, २१ पवमानः सोमः। ११ पूषा। १२ मरुतः। १३ विश्वेदेवाः १४ द्यावापृथिव्यौ॥ छन्दः—१, ३, ४, ८, १७-१९ प्रागाथम्। २, ६, ७, ११-१६ गायत्री। ५ बृहती। ९ त्रिष्टुप्। १० अत्यष्टिः। २० उष्णिक्। २१ जगती॥ स्वरः—१, ३, ४, ५, ८, १७-१९ मध्यमः। २, ६, ७, ११-१६ षड्जः। ९ धैवतः १० गान्धारः। २० ऋषभः। २१ निषादः॥

विषयः

तत्र प्रथमा ऋक् पूर्वार्चिके ४४ क्रमाङ्के परमात्मस्तुतिविषये व्याख्याता। अत्र युगपत् परमात्मानमाचार्यं चोद्दिश्य ब्रूते।

पदार्थः

(होता) ब्रह्माण्डयज्ञस्य शिक्षायज्ञस्य वा सम्पादकः, (जनानाम्) मनुष्याणाम् (मन्द्रः) आनन्दजनकः (यः) परमात्मा आचार्यो वा (विश्वा वसु) विश्वानि वसूनि सर्वाणि आध्यात्मिकानि धनानि विद्याधनानि वा (दयते) ददाति। (अस्मै अग्नये) एतादृशाय अग्रनायकाय परमात्मने आचार्याय वा (प्रथमानि) श्रेष्ठानि (मधोः पात्रा न) मधुना पूर्णानि पात्राणि इव (स्तोमाः) धन्यवादवचनानि (प्र यन्तु) प्र गच्छन्तु ॥१॥ अत्रोपमालङ्कारः ॥१॥

भावार्थः

यथा परमेश्वरः पुरुषार्थिने भौतिकान्याध्यात्मिकानि च धनानि ददाति तथाऽऽचार्यः शिष्येभ्यो विद्याधनानि प्रयच्छतीति तौ सर्वैरभिनन्दनीयौ ॥१॥

Meaning

Let primeval Vedic songs be recited, like vessels filled with honey, in praise of fire, wherewith Homa is performed, which gives happiness to mankind and brings wealth to men.

Meaning

Like bowls of honey let our prime songs of adoration reach this Agni who, blissful high priest of existence, gives all the wealths and joys of the world to humanity. (Rg. 8-103-6)

पदार्थ

પદાર્થ : (यः मन्द्रः होता जनानाम्) જે ચન્દ્ર = આહ્લાદ - હર્ષિત કરનાર હોતા = દાતા પરમાત્મા મનુષ્યોને માટે (विश्वा वसु दयते) સમસ્ત પ્રકારના ધનોને પ્રદાન કરે છે. (अस्मै अग्नये) તે પરમાત્માને માટે (मधोः नः प्रथमानि पात्रा) મધુ૨૨સના શ્રેષ્ઠ પાત્રોની સમાન (स्तोमाः प्रयन्तु) અમારા સ્તુતિ વચનો હૃદયના ભાવ૨સથી પૂર્ણ પ્રાપ્ત થાય. (૧૦)
 

भावार्थ

ભાવાર્થ : પરમાત્મા હર્ષિત-આનંદદાયક દાતા છે, તેના સર્વ પ્રકારના પદાર્થો તેના આપેલા છે. યથા : ઉદર પૂર્તિ માટે અન્ન, સ્વાદ માટે ફળ, આરોગ્ય માટે ઔષધિ, સુખ પ્રાપ્તિ માટે કપાસ, કાષ્ઠ, લોહ, આભૂષણો માટે સુવર્ણ વગેરે તથા રત્નો, પાન, સ્નાન અને ધોવા માટે જળ, તાપ અને પ્રકાશ માટે અગ્નિ, શ્વાસ લેવા માટે વાયુ આદિ આપેલા છે. તેના બદલામાં અમે માત્ર હૃદયથી ભાવપૂર્ણ સ્તુતિ વચન મધુ૨૨સપૂર્ણ પાત્રની સમાન તેને માટે આપી શકીએ છીએ. કૃતજ્ઞતા પ્રકટ કરવા અને સંગ પ્રાપ્તિને માટે આપીએ છીએ. (૧૦)
 

भावार्थ

जसा परमेश्वर पुरुषार्थी माणसाला भौतिक व आध्यात्मिक धन प्रदान करतो, तसेच आचार्य शिष्यांना विद्या-धन देतो, त्यासाठी ते दोन्ही सर्वांकडून अभिनंदन करण्यायोग्य आहेत. ॥१॥