Loading...

सामवेद के मन्त्र

  • सामवेद का मुख्य पृष्ठ
  • सामवेद - मन्त्रसंख्या 1637
    ऋषिः - नृमेध आङ्गिरसः देवता - इन्द्रः छन्दः - बार्हतः प्रगाथः (विषमा बृहती, समा सतोबृहती) स्वरः - मध्यमः काण्ड नाम -
    3

    त्व꣡मि꣢न्द्र꣣ प्र꣡तू꣢र्तिष्व꣣भि꣡ विश्वा꣢꣯ असि꣣ स्पृ꣡धः꣢ । अ꣣शस्तिहा꣡ ज꣢नि꣣ता꣡ वृ꣢त्र꣣तू꣡र꣢सि꣣ त्वं꣡ तू꣢र्य तरुष्य꣣तः꣢ ॥१६३७॥

    स्वर सहित पद पाठ

    त्व꣢म् । इ꣣न्द्र । प्र꣡तू꣢꣯र्तिषु । प्र । तू꣣र्तिषु । अभि꣢ । वि꣡श्वाः꣢ । अ꣣सि । स्पृ꣡धः꣢꣯ । अ꣣शस्तिहा꣢ । अ꣣शस्ति । हा꣢ । ज꣣निता꣢ । वृ꣣त्रतूः꣢ । वृ꣣त्र । तूः꣢ । अ꣣सि । त्व꣡म् । तू꣣र्य । तरुष्यतः꣢ ॥१६३७॥


    स्वर रहित मन्त्र

    त्वमिन्द्र प्रतूर्तिष्वभि विश्वा असि स्पृधः । अशस्तिहा जनिता वृत्रतूरसि त्वं तूर्य तरुष्यतः ॥१६३७॥


    स्वर रहित पद पाठ

    त्वम् । इन्द्र । प्रतूर्तिषु । प्र । तूर्तिषु । अभि । विश्वाः । असि । स्पृधः । अशस्तिहा । अशस्ति । हा । जनिता । वृत्रतूः । वृत्र । तूः । असि । त्वम् । तूर्य । तरुष्यतः ॥१६३७॥

    सामवेद - मन्त्र संख्या : 1637
    (कौथुम) उत्तरार्चिकः » प्रपाठक » 8; अर्ध-प्रपाठक » 1; दशतिः » ; सूक्त » 8; मन्त्र » 1
    (राणानीय) उत्तरार्चिकः » अध्याय » 17; खण्ड » 2; सूक्त » 4; मन्त्र » 1
    Acknowledgment

    हिन्दी (4)

    विषय

    प्रथम ऋचा की व्याख्या पूर्वार्चिक में ३११ क्रमाङ्क पर परमात्मा और राजा के विषय में की जा चुकी है, यहाँ परमात्मा और जीवात्मा को सम्बोधन किया जा रहा है।

    पदार्थ

    हे (इन्द्र) विघ्नों को दूर करनेवाले परमात्मन् वा जीवात्मन् ! तुम (प्रतूर्तिषु) वेगवाले देवासुरसङ्ग्रामों में (विश्वाः) सब(स्पृधः) प्रतिस्पर्धा करनेवाली काम, क्रोध आदि की सेनाओं को (अभि असि) परास्त कर देते हो। तुम (अशस्तिहा) अप्रशस्तियों को मारनेवाले, (जनिता) प्रशस्ति कारक श्रेष्ठ गुणों तथा कर्मों को जन्म देनेवाले और (वृत्रतूः) पापों की हिंसा करनेवाले (असि) हो। (त्वम्) तुम (तरुष्यतः) हिंसकों को (तूर्य) विनष्ट करो ॥१॥

    भावार्थ

    मनुष्यों को योग्य है कि परमात्मा से प्रार्थना करके और अपने अन्तरात्मा को उद्बोधन देकर सभी आन्तरिक और बाह्य शत्रुओं को जीतकर अपने उन्नति के मार्ग को निष्कण्टक करें ॥१॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    टिप्पणी

    (देखो अर्थव्याख्या मन्त्र संख्या ३११)

    विशेष

    ऋषिः—नृमेधाः (मुमुक्षु मेधा वाला उपासक)॥ देवता—इन्द्रः (ऐश्वर्यवान् परमात्मा)॥ छन्दः—विषमा बृहती॥<br>

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    उत्साहजनक प्रेरणा

    पदार्थ

    संख्या ३११ पर इस मन्त्र का अर्थ इस रूप में है— प्रभु जीव से कहते हैं कि इन्द्र हे इन्द्रियों के अधिष्ठता जीव ! (त्वम्) = तू (प्रतूर्तिषु) = अध्यात्म संग्रामों में (विश्वाः स्पृधः) = सब स्पर्धा करनेवाली कामादि वृत्तियों को (अभि असि) = जीत लेता है । (अशस्तिहा) = अशुभ का तू नाश करनेवाला है । जनिता- विकासशील है (वृत्रतू: असि) = मार्ग में आनेवाली सब रुकावटों को समाप्त करनेवाला है। (तरुष्यतः) = हिंसा करनेवाली इन अशुभ वृत्तियों को (त्वम्) = तू (तूर्य) = समाप्त कर डाल।

    भावार्थ

    हम प्रभु की इस उत्साहपूर्ण प्रेरणा को सुनें और कामादि शत्रुओं का विध्वंस करके आगे बढ़ें। 

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    missing

    भावार्थ

    व्याख्या देखो अवि० सं० [३११] पृ० १५९।

    टिप्पणी

    missing

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    ऋषिः—१, ७ शुनःशेप आजीगतिः। २ मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः। ३ शंयुर्वार्हस्पत्यः। ४ वसिष्ठः। ५ वामदेवः। ६ रेभसूनु काश्यपौ। ८ नृमेधः। ९, ११ गोषूक्त्यश्वसूक्तिनौ काण्वायनौ। १० श्रुतकक्षः सुकक्षो वा। १२ विरूपः। १३ वत्सः काण्वः। १४ एतत्साम॥ देवता—१, ३, ७, १२ अग्निः। २, ८-११, १३ इन्द्रः। ४ विष्णुः। ५ इन्द्रवायुः। ६ पवमानः सोमः। १४ एतत्साम॥ छन्दः—१, २, ७, ९, १०, ११, १३, गायत्री। ३ बृहती। ४ त्रिष्टुप्। ५, ६ अनुष्टुप्। ८ प्रागाथम्। ११ उष्णिक्। १४ एतत्साम॥ स्वरः—१, २, ७, ९, १०, १२, १३, षड्जः। ३, ९, मध्यमः, ४ धैवतः। ५, ६ गान्धारः। ११ ऋषभः १४ एतत्साम॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    संस्कृत (1)

    विषयः

    तत्र प्रथमा ऋक् पूर्वार्चिके ३११ क्रमाङ्के परमात्मनृपत्योर्विषये व्याख्याता। अत्र परमात्मा जीवात्मा च सम्बोध्यते।

    पदार्थः

    हे (इन्द्र) विघ्नविदारक परमात्मन् जीवात्मन् वा ! त्वम्(प्रतूर्तिषु) सत्वरेषु देवासुरसंग्रामेषु (विश्वाः) समस्ताः (स्पृधः) प्रतिस्पर्धिनीः कामक्रोधादीनां सेनाः (अभि असि) अभिभवसि, पराजयसे। त्वम् (अशस्तिहा) अप्रशस्तीनां हन्ता, (जनिता) प्रशस्तिहेतूनां सद्गुणकर्मणां जनयिता, (वृत्रतूः) वृत्राणि पापानि तूर्वति हिनस्ति यस्तथाविधश्च (असि) वर्तसे। (त्वम्) परमात्मा जीवात्मा वा (तरुष्यतः) हिंसकान्।[तरुष्यतिः हन्तिकर्मा। निरु० ५।२।] (तूर्य) विनाशय ॥१॥२

    भावार्थः

    परमात्मानं प्रार्थयित्वा स्वान्तरात्मानं च प्रोद्बोध्य मनुष्यः सर्वानप्यान्तरान् बाह्यांश्च शत्रून् विजित्य स्वोन्नतिमार्गं निष्कण्टकं कर्तुमर्हति ॥१॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (2)

    Meaning

    O God, in our struggles against lust, Thou art the Vanquisher of all hostile feelings. Thou art our Father, the Subduer of sin, the Dispeller of infamy, and the Suppressor of the violent!

    Translator Comment

    See verse 311.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    Indra, O inspired soul, in the external conflicts of life and in the internal conflicts of mind, you are the superior over all assailants. You are the destroyer of evil and calumny, creator of goodness and eliminator of impediments. Pray drive off all evil thoughts and oppositions of life and mind. (Rg. 8-99-5)

    इस भाष्य को एडिट करें

    गुजराती (1)

    पदार्थ

     


    પદાર્થ : (इन्द्र) હે પરમ ઐશ્વર્યવાન પરમાત્મન્ ! (त्वम्) તું (प्रतूर्तिषु) અમારા આત્મભાવને હિંસિત કરનારા પ્રસંગોમાં ઉત્પન્ન થનાર (विश्वाः स्पृधः) સમસ્ત વિરોધી ભાવનાઓ - આસુરી વૃત્તિઓને (अभि असि) અભિભૂત કરે છે - તિરસ્કૃત કરે છે - વિનષ્ટ કરી નાખે છે. (अशस्तिहा) અપ્રશસ્તિ-અકીર્તિકર અનિષ્ટના નાશક પરન્તુ (जनिता) શસ્તિ-કીર્તિકર અભિષ્ટના જનયિતા ઉત્પન્ન કર્તા અને (त्वम्) તું (तरुष्यतः तूर्य) હે હિંસકોને હિંસિત કરનાર ! (वृत्रतूः) પાપોનો નાશક છે. (૯)
     

    भावार्थ

    ભાવાર્થ : પરમાત્મા અમારા-ઉપાસકોના આત્મભાવને હિંસિત કરનાર પ્રસંગોમાં સમસ્ત વિરોધી વૃત્તિઓને ઉઠવા દેતો નથી. તથા અકીર્તિકર અનિષ્ટનો નાશ કરીને કીર્તિકર અભીષ્ટને પ્રાપ્ત કરાવે છે. પાપોનો નાશકર્તા છે તેમજ અમને પીડા આપનારનો પણ નાશક બને છે. (૯)

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (1)

    भावार्थ

    माणसांनी परमात्म्याला प्रार्थना करून आपल्या अंतरात्म्याला उद्बोधन करून सर्व आंतरिक व बाह्य शत्रूंना जिंकून आपल्या उन्नतीचा मार्ग निष्कंटक करावा. ॥१॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top