English
ऋग्वेद - मण्डल 8/ सूक्त 3/ मन्त्र 21
ऋषिः - मेध्यातिथिः काण्वः
देवता - पाकस्थाम्नः कौरयाणस्य दानस्तुतिः
छन्दः - भुरिगनुष्टुप्
स्वरः - गान्धारः
यं मे॒ दुरिन्द्रो॑ म॒रुत॒: पाक॑स्थामा॒ कौर॑याणः । विश्वे॑षां॒ त्मना॒ शोभि॑ष्ठ॒मुपे॑व दि॒वि धाव॑मानम् ॥
स्वर सहित पद पाठयम् । मे॒ । दुः । इन्द्रः॑ । म॒रुतः॑ । पाक॑ऽस्थामा । कौर॑याणः । विश्वे॑षाम् । त्मना॑ । शोभि॑ष्ठम् । उप॑ऽइव । दि॒वि । धाव॑मानम् ॥
स्वर रहित मन्त्र
यं मे दुरिन्द्रो मरुत: पाकस्थामा कौरयाणः । विश्वेषां त्मना शोभिष्ठमुपेव दिवि धावमानम् ॥
स्वर रहित पद पाठयम् । मे । दुः । इन्द्रः । मरुतः । पाकऽस्थामा । कौरयाणः । विश्वेषाम् । त्मना । शोभिष्ठम् । उपऽइव । दिवि । धावमानम् ॥ ८.३.२१
ऋग्वेद - मण्डल » 8; सूक्त » 3; मन्त्र » 21
अष्टक » 5; अध्याय » 7; वर्ग » 29; मन्त्र » 1
अष्टक » 5; अध्याय » 7; वर्ग » 29; मन्त्र » 1
विषयः - परमात्मने कृतज्ञतां प्रकाशयेदित्यनया शिक्षते ।
पदार्थः -
पाकस्थामा=पच्यन्ते भुक्तानि वस्तूनि येषु ते पाकाः पाचयन्तीति वा=शरीराणि । पाकेषु तिष्ठतीति पाकस्थामा शारीरको जीवः । कौरयाणः=कृतं यानं येन स कुरयाणः । कुरयाणः एव कौरयाणः । जन्मग्रहणाय यः खलु जीवः सर्वत्र गतागतं करोति स कौरयाणः । यद्वा । क्रियते विरच्यते यत्तत् कुरम्=जगत् । तस्मिन् यानं गमनं व्याप्तिर्यस्य स कुरयाणः=इन्द्रवाच्यः परमात्मा । कुरयाणस्य सम्बन्धी कौरयाणः । मरुतः=बाह्या आभ्यन्तराश्च प्राणाः । अथर्गर्थः−इन्द्र=परमदेवता परमेश्वरः । मरुतः=बाह्या आभ्यन्तराश्च प्राणाः । तथा । कौरयाणः=फलभोगाय शरीरात् शरीरे यात्राकारी । पाकस्थामा=शरीरस्थायी शारीरको जीवश्च । मे=मह्यमुपासकाय । यम्=यद्वित्तम् । अत्र लिङ्गव्यत्ययः दुः=दत्तवन्तः । तत्=धनम् । विश्वेषाम्=सर्वेषां धनानां मध्ये । त्मना=आत्मना स्वयम् । शोभिष्ठम्=अतिशयेन शोभि=शोभाकरं विद्यते । पुनः । दिवि=आकाशे । उप+इव=आकाशस्य समीप इव । सूर्य्यादिवत् । धावमानमस्ति । हे भगवन् ! तव कृपया मम न कापि न्यूनतास्ति । अतस्त्वामेव सर्वदा स्तौमि ॥२१ ॥