ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 113/ मन्त्र 8
ऋषिः - शतप्रभेदनो वैरूपः
देवता - इन्द्र:
छन्दः - स्वराडार्चीजगती
स्वरः - निषादः
विश्वे॑ दे॒वासो॒ अध॒ वृष्ण्या॑नि॒ तेऽव॑र्धय॒न्त्सोम॑वत्या वच॒स्यया॑ । र॒द्धं वृ॒त्रमहि॒मिन्द्र॑स्य॒ हन्म॑ना॒ग्निर्न जम्भै॑स्तृ॒ष्वन्न॑मावयत् ॥
स्वर सहित पद पाठविश्वे॑ । दे॒वासः॑ । अध॑ । वृष्ण्या॑नि । ते । अव॑र्धयन् । सोम॑ऽवत्या । व॒च॒स्यया॑ । र॒द्धम् । वृ॒त्रम् । अहि॑म् । इन्द्र॑स्य । हन्म॑ना । अ॒ग्निः । न । जम्भैः॑ । तृ॒षु । अन्न॑म् । आ॒व॒य॒त् ॥
स्वर रहित मन्त्र
विश्वे देवासो अध वृष्ण्यानि तेऽवर्धयन्त्सोमवत्या वचस्यया । रद्धं वृत्रमहिमिन्द्रस्य हन्मनाग्निर्न जम्भैस्तृष्वन्नमावयत् ॥
स्वर रहित पद पाठविश्वे । देवासः । अध । वृष्ण्यानि । ते । अवर्धयन् । सोमऽवत्या । वचस्यया । रद्धम् । वृत्रम् । अहिम् । इन्द्रस्य । हन्मना । अग्निः । न । जम्भैः । तृषु । अन्नम् । आवयत् ॥ १०.११३.८
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 113; मन्त्र » 8
अष्टक » 8; अध्याय » 6; वर्ग » 15; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 8; अध्याय » 6; वर्ग » 15; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
हिन्दी (3)
पदार्थ
(अधा) आक्रमणकारी शत्रु के नष्ट हो जाने के अनन्तर (ते) हे राजन् ! तेरे (वृष्ण्यानि) वर्षक बलों को (विश्वे देवासः) सारे विद्वान् (सोमवत्या) सुख ऐश्वर्यवाली (वचस्यया) स्तुति करने की इच्छा से-प्रशंसा की इच्छा से (अवर्धयन्) बढ़ाते हैं-उत्साहित करते हैं (इन्द्रस्य) तुझ राजा के (हन्मना) हननसाधन से (रद्धम्) हिंसित (वृत्रम्-अहिम्) आक्रमणकारी हनन करने योग्य शत्रु को (अन्नम्) अन्न (तृषु) शीघ्र (आवयत्) पृथिवी भक्षण करती है विलीन करती है (अग्निः-न) जैसे अग्नि (जम्भैः) नाशक लपटों से किसी भी वस्तु को भक्षण करती है ॥८॥
भावार्थ
आक्रमणकारी शत्रु के मारे जाने पर राजा के वर्षक बलों की सब विद्वान् प्रशंसा करते हैं बड़ा आदर करते हैं, राजा के हननसाधन से मरे हुए आक्रमणकारी शत्रु को पृथिवी अन्न बनाकर भक्षण करती है विलीन करती है और अग्नि भी अपनी ज्वालाओं से अन्न बना लेती है ॥८॥
विषय
सर्वदेवानुकूलता
पदार्थ
[१] गत मन्त्र के अनुसार उदारता-पूर्वक मार्ग पर आक्रमण करने से (अध) = अब (विश्वे देवास:) = सब 'सूर्य, चन्द्र, पर्जन्य, अग्नि, वायु' आदि देव (ते) = तेरे (वृष्ण्यानि) = बलों को (अवर्धयन्) = बढ़ाते हैं । सब देव अनुकूल हों तो शक्ति का वर्धन होता ही है। (सोमवत्या वचस्यया) = सोमवाली वाणी के साथ सब देव इसकी शक्ति को बढ़ाते हैं। इसके अन्दर सोम का रक्षण होता है, इसकी वाणी उत्तम होती है । [२] यह (इन्द्रस्य) = जितेन्द्रिय पुरुष के (हन्मना) = हनन साधन वज्र से, क्रियाशीलतारूप वज्र से (रद्धम्) = हिंसित (अहिं वृत्रम्) = हनन करनेवाली [ आहन्ति] वासना को (तृषु) = शीघ्र ही (आवयत्) - [वी असन] अपने से सुदूर फेंकता है, (न) = जैसे कि (अग्निः) = आग (जम्भैः) = अपने ज्वालारूप दाँतों से (अन्नम्) = अन्न को (आवयत्) = [ वी - खादन] खा जाता है । वस्तुतः कर्म में लगे रहने से वासना दूर ही रहती है । वासनाक्षय का ही परिणाम है कि वह शक्तिशाली बन पाता है।
भावार्थ
भावार्थ - वासना का नाश होने पर [क] शक्ति बढ़ती है, [ख] वाणी उत्तम होती है। इसलिए 'इन्द्र' एक जितेन्द्रिय पुरुष वासना को अपने से दूर रखता है ।
विषय
पराजित शत्रु का नाश और प्रजाद्वारा विजयी राजा की वृद्धि।
भावार्थ
(अध) और (विश्वेदेवासः) समस्त विजयोद्योगी जन (सोम-वत्या) ऐश्वर्य, और शासन अधिकार से युक्त (वचस्यया) वाणी द्वारा (ते वृष्ण्यानि) तेरे बलों को (अवर्धयन्) बढ़ाते हैं। (इन्द्रस्य) शत्रुहन्ता के (हन्मना) हनन साधन से (रद्धम्) ताड़ित (अहिम् वृत्रम्) मेघवत् आवरक शत्रु को (तृषु) शीघ्र ही, ऐसे ही (आ वयत्) खाजाता वा नष्ट कर देता है जिस प्रकार (अग्निः न जभ्यैः अन्नम्) अग्नि अपने ज्वालाओं से अन्न को भस्म कर देता है, वा जठराग्नि दातों से खाये अन्न को शीघ्र पचा लेता है।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
ऋषिः शतप्रभदनो वैरूपः॥ इन्द्रो देवता॥ छन्द:– १, ५ जगती। ३, ६, ९ विराड् जगती। ३ निचृज्जगती। ४ पादनिचृज्जगती। ७, ८ आर्चीस्वराड् जगती। १० पादनिचृत्त्रिष्टुप्॥ दशर्चं सूक्तम्॥
संस्कृत (1)
पदार्थः
(अधा) हते वृत्रे दस्यौ (ते) हे राजन् ! तव (वृष्ण्यानि) वर्षकबलानि (विश्वे देवासः) सर्वे विद्वांसः (सोमवत्या वचस्यया-अवर्धयन्) सुखैश्वर्यवत्या स्तवनेच्छया वर्धयन्ति खलूत्साहयन्ति (इन्द्रस्य हन्मना) तव इन्द्रस्य हननसाधनेन (रद्धं वृत्रम्-अहिम्-अन्नं तृषु-आवयत्) हतं वृत्रमावरकं हन्तव्यं शत्रुं खल्वन्नं शीघ्रं पृथिवी भक्षयति विलीनीकरोति (अग्निः-न जम्भैः) यथाऽग्निः स्वनाशकज्वलनैः किमपि वस्तु भक्षयति ॥८॥
इंग्लिश (1)
Meaning
And then all saints and holy men of the world celebrate and exalt your mighty deeds with voices full of sweetness, love and adoration. And when Vrtra is destroyed by the fatal blow of Indra and darkness is dispelled, Indra like the sun waxes in glory as fire rises in flames, having consumed fuel food with its jaws and crackling tongues.
मराठी (1)
भावार्थ
आक्रमक शत्रू मारले गेल्यावर राजाच्या बलाची सर्व विद्वान प्रशंसा करतात व अत्यंत आदर करतात. राजाच्या शस्त्रांनी मृत्यू पावलेल्या आक्रमणकारी शत्रूला पृथ्वी अन्न बनवून भक्षण करते, विलीन करते व अग्नी आपल्या ज्वालांनी अन्न बनवितो. ॥८॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal