विषय

प्रथम ऋचा पूर्वार्चिक में ५४१ क्रमाङ्क पर परमात्मा के पक्ष में व्याख्यात की जा चुकी है। यहाँ वही विषय प्रकारान्तर से वर्णित किया जा रहा है।

पदार्थ

हे (इन्दो) तेजस्वी, आनन्दरस से सराबोर करनेवाले परमात्मन्, आप (अया) इस (पवा) धारा के साथ (एना) इन (वसूनी) दिव्य और भौतिक धनों को (पवस्व) प्रवाहित करो, (मांश्चत्वे) अभिमानी काम-क्रोध आदि शत्रुओं को नष्ट करनेवाले (सरसि) गतिशील जीवात्मा में (प्र धन्व) पहुँचो, (पुरुमेधाः चित्) बहुत मेधावी मनुष्य भी (तकवे) प्रगति के लिए (यस्य) जिन आपके (नरम्) नेतृत्व के गुण को (धात्) धारण करता है, (ब्रध्नः चित्) महान् (वातः) वायु (न) जैसे (जूतिम्) वेग को (धात्) धारण करता है ॥१॥ यहाँ उपमालङ्कार है ॥१॥

भावार्थ

वायु आदि सभी प्राकृतिक पदार्थ और सभी मनुष्य परमात्मा के ही पास से अपनी-अपनी शक्ति पाते हैं, उसके सरंक्षण के बिना वे कुछ भी नहीं कर सकते ॥१॥

विशेष

ऋषिः—कुत्सः (स्तुतिकर्ता)॥ देवता—सोमः (शान्तस्वरूप परमात्मा)॥ छन्दः—त्रिष्टुप्।<br>

पदार्थ

५४१ संख्या पर मन्त्रार्थ द्रष्टव्य है ।
 

विषयः

तत्र प्रथमा ऋक् पूर्वार्चिके ५४१ क्रमाङ्के परमात्मपक्षे व्याख्याता। अत्र स एव विषयः प्रकारान्तरेण वर्ण्यते।

पदार्थः

हे (इन्दो) तेजस्विन् आनन्दरसेन क्लेदक परमात्मन् ! त्वम् (अया) अनया (पवा) पवया, धारया। [पवते प्रवहति इति पवा तया, तृतीयैकवचने ‘सुपां सुलुक्०’ अ० ७।१।३९ इत्यनेन विभक्तेराकारादेशः।] (एना) एनानि (वसूनि) दिव्यानि भौतिकानि च धनानि (पवस्व) प्रवाहय, (मांश्चत्वे) मान् अभिमन्यमानान् कामक्रोधादिशत्रून् चातयति नाशयतीति तस्मिन् (सरसि) गतिशीले जीवात्मनि। [सरति अग्रे गच्छतीति सरः।] (प्र धन्व) प्रकर्षेण गच्छ, (पुरुमेधाः चित्) बहुमेधावान् जनोऽपि (तकवे) प्रगतये। [तकतिः गतिकर्मा। निघं० २।१४।] (यस्य) यस्य तव (नरम्) नेतृत्वगुणम् (धात्) दधाति, (ब्रध्नः चित्) महान् (वातः) वायुः (न) यथा (जूतिम्) वेगम् (धात्) दधाति ॥१॥ अत्रोपमालङ्कारः ॥१॥

भावार्थः

वाय्वादयः सर्वेऽपि प्राकृतिकाः पदार्था निखिला अपि मनुष्याश्च परमात्मन एव सकाशात् स्वां स्वां शक्तिमाप्नुवन्ति, तस्य संरक्षणं विना तेऽकिञ्चित्करा एव ॥१॥

Meaning

O sentiment of happiness, with this purifying flow of thine, good the Pranas; and flow in the fascinating heart. The soul itself feds thy rapidity as one feels the swift motion of the air. A Yogi, the lord . of manifold intellectual powers, imbibes thee for taking the soul to its final goal!

Meaning

Generous, refulgent Soma spirit of beauty, peace and glory, sanctify us by these streams of grace. In the ocean depths of this honourable universe, energise and move all forms of wealth and peaceful settlements and consecrate us in the space divine. Spirit of the expansive universe, dynamic like the stormy winds, high-priest of cosmic yajna for all, bless us with a settled state of humanity in the vibrant system of a volatile world. (Rg. 9-97-52)

पदार्थ

પદાર્થ : (इन्दो) હે રસીલા શાન્ત પરમાત્મન્ ! તું (अया पवा) એ વહનારી ધારા દ્વારા (एना वसूनि पवस्व) એ અધ્યાત્મધનોને પ્રવાહિત કર, તેથી (मांश्चत्वे सरसि प्रधन्व) મનનીય યાચનીય પ્રાપણીય સરોવરમાં પહોંચાડ (ब्रध्नः चित्) તું મહાન પણ (पुरुषमेधाः चित्) અત્યંત સંગમનીય પણ છે (यस्य) જે આપની (जूतिम्) ગતિને (वातः न) વાત સમાન ગતિને (नरम्) અને તું નેતા પરમાત્માને (तकवे)  આત્મગતિ-મોક્ષ પ્રાપ્તિને માટે (धात्) ઉપાસક આત્મા ધારણ કરે છે. (૯)

 

भावार्थ

ભાવાર્થ : હે રસવાન શાન્ત પરમાત્મન્ ! તું એ વહનારી આનંદધારા દ્વારા એ સર્વ આત્મધનોને પ્રવાહિત કર, માનનીય અને પ્રાપણીય સરોવરમાં ઉપાસકને પહોંચાડ, તું મહાન પણ છે, અત્યંત સંગમનીય પણ છે, તારી ગતિ જે પ્રબળ વાયુની ગતિ સમાન છે, તેને તથા મુજ નેતા શાન્ત પરમાત્માને આત્મગતિમોક્ષ પ્રાપ્તિને માટે ઉપાસક ધારણ કરે છે. (૯)
 

भावार्थ

वायू इत्यादी संपूर्ण प्राकृतिक पदार्थ व सर्व माणसे परमेश्वराकडूनच आपापली शक्ती प्राप्त करतात. त्याच्या संरक्षणाखेरीज काहीही करू शकत नाहीत ॥१॥