विषय

प्रथम ऋचा की व्याख्या पूर्वार्चिक में ७३ क्रमाङ्क पर यज्ञ और परमात्मा के विषय में हो चुकी है। यहाँ यज्ञाग्नि के वर्णन द्वारा जीवात्मा-परमात्मा के विषय की सूचना दी गयी है।

पदार्थ

(धेनुम् इव) दुधारू गाय के समान (आयतीम्) आती हुई (उषासम् प्रति) उषा को लक्ष्य करके (जनानाम्) यजमानों की (समिधा) समिधाओं के होम से (अग्निः) यज्ञाग्नि (अबोधि) प्रबुद्ध हुआ है। (वयाम्) शाखा को (प्र उज्जिहानाः) ऊपर उठाते हुए (यह्वाः इव) बड़े-बड़े वृक्षों के समान (भानवः) अग्नि-ज्वालाएँ (नाकम् अच्छ) सूर्य की ओर (प्र सस्रते) उठ रही हैं ॥१॥ यहाँ स्वभावोक्ति और उपमा अलङ्कार हैं ॥१॥

भावार्थ

जैसे उषा के आने पर यज्ञाग्नि सूर्य की ओर उठती है, वैसे ही उपासकों की आत्मा रूप अग्नि परमात्मा की ओर उठती है ॥१॥

विशेष

ऋषिः—बुधगविष्ठरावृषी (ज्ञानी और स्तुतिवाणी में स्थिर)॥ देवता—अग्निः (ज्ञानप्रकाशस्वरूप परमात्मा)॥<br>

विषय

यात्रा- क्रम

पदार्थ

प्रस्तुत मन्त्र की व्याख्या ७३ संख्या पर दी गयी है । सरलार्थ यह है-

१. (समिधा) = पृथिवी, अन्तरिक्ष तथा धुलोकरूप समिधाओं के द्वारा – इन पदार्थों के ज्ञान के द्वारा – आचार्यरूप अग्नि से (अग्नि:) = विद्यार्थिरूप अग्नि (अबोधि) = प्रज्वलित की जाती है [ अग्निना अग्निः समिध्यते], अर्थात् त्रिलोकी के पदार्थों का ज्ञान प्राप्त करके एक ब्रह्मचारी अग्नि के समान प्रकाशमय होता है ।

२. अब द्वितीयाश्रम में यह (प्रति आयतीम् उषासम्) = प्रत्येक आनेवाली उषा में (जनानां धेनुमिव) = मनुष्यों के लिए धेनु के समान होता है। धेनु जैसे दूध से, ये गृहस्थ उसी प्रकार दान से प्रजा का पालन करता है ।

३. अब गृहस्थ के पश्चात् (यह्वाः इव) = जैसे पक्षी बड़ा होकर (वयाम्) = शाखा को (प्र उज्जिहानाः) = छोड़ने की इच्छावाले होते हैं, उसी प्रकार यह भी अब गृह को छोड़कर वनस्थ होने का संकल्प करता है ।

४. वन में साधना के द्वारा (भानवः) = दीप्त बनकर - सूर्य के समान चमकता हुआ यह संन्यासी (नाकम् अच्छ) = मोक्ष की ओर प्रसस्त्रते बढ़ चलता है । 

भावार्थ

 मेरी जीवन-यात्रा क्रमशः आगे और आगे बढ़ते हुए पूर्ण हो ।

विषय

missing

भावार्थ

व्याख्या देखो अवि० सं० [७३] पृ० ३८।

ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

ऋषिः–१ विरूप आंङ्गिरसः। २, १८ अवत्सारः। ३ विश्वामित्रः। ४ देवातिथिः काण्वः। ५, ८, ९, १६ गोतमो राहूगणः। ६ वामदेवः। ७ प्रस्कण्वः काण्वः। १० वसुश्रुत आत्रेयः। ११ सत्यश्रवा आत्रेयः। १२ अवस्युरात्रेयः। १३ बुधगविष्ठिरावात्रेयौ। १४ कुत्स आङ्गिरसः। १५ अत्रिः। १७ दीर्घतमा औचथ्पः। देवता—१, १०, १३ अग्निः। २, १८ पवमानः सोमः। ३-५ इन्द्रः। ६, ८, ११, १४, १६ उषाः। ७, ९, १२, १५, १७ अश्विनौ॥ छन्दः—१, २, ६, ७, १८ गायत्री। ३, ५ बृहती। ४ प्रागाथम्। ८,९ उष्णिक्। १०-१२ पङ्क्तिः। १३-१५ त्रिष्टुप्। १६, १७ जगती॥ स्वरः—१, २, ७, १८ षड्जः। ३, ४, ५ मध्यमः। ८,९ ऋषभः। १०-१२ पञ्चमः। १३-१५ धैवतः। १६, १७ निषादः॥

विषयः

तत्र प्रथमा ऋक् पूर्वार्चिके ७३ क्रमाङ्के यज्ञविषये परमात्मविषये च व्याख्याता। अत्र यज्ञाग्निवर्णनमुखेन जीवात्मपरमात्मनोर्विषयः सूच्यते।

पदार्थः

(धेनुमिव) पयस्विनीं गामिव (आयतीम्) आगच्छन्तीम् (उषासम् प्रति) उषसम् अभिलक्ष्य (जनानाम्) यजमानानाम् (समिधा) समिद्धोमेन (अग्निः) यज्ञाग्निः (अबोधि) प्रबुद्धोऽस्ति। (वयाम्) शाखाम् (प्र उज्जिहानाः) प्रोद्गमयन्तः (यह्वाः इव) महान्तो वृक्षाः इव (भानवः) यज्ञाग्नेर्ज्वालाः (नाकम् अच्छ) सूर्यं प्रति (प्र सस्रते) प्रसरन्ति ॥१॥२ अत्र स्वभावोक्तिरुपमालङ्कारश्च ॥१॥

भावार्थः

यथोषसि समागतायां यज्ञाग्निः सूर्यं प्रत्युद्गच्छति तथैवोपासकानामात्माग्निः परमात्मानं प्रति प्रसरति ॥१॥

Meaning

Fire is kindled by the people with fuel to meet the Dawn, just as a milk cow yields milk in the morning. Just as elderly birds, leaving their newly born babies in the nests, fly high into the air, so do the rays of light emanating from the altar rise high up into the atmosphere.

Meaning

Agni is seen and known while rising by the burning samidhas lighted by the yajakas at dawn coming up like a cow early in the morning, and the flames, like branches of a mighty tree, rise brilliantly and touch the sky where there is no pain, no darkness. (Rg. 5-1-1)

पदार्थ

પદાર્થ : (जनानां समिधा) ઉપાસકજનોની સમિધ = આત્મસમિધ આત્મરૂપ ઈધ્મ - આત્મસમર્પણથી (अग्निः अबोधि) પરમાત્માગ્નિ ઉપાસકોનાં હૃદયમાં જાગૃત થાય છે (प्रति धेनुम् इव आयतीम् उषासम्) જેમ પૃથિવીનાં પ્રત્યે-પૃથિવી પર સૂર્યરૂપ અગ્નિ આવતાં ઉષા-પ્રભાતવેણામાં પ્રકટ થાય છે (यह्वाः इव वयां प्रोज्जिहानाः) જેમ મહાન-અનેક પક્ષીઓ ડાળીઓ પર પ્રકૃષ્ટરૂપથી ઉતરે છે - આશ્રય લે છે , તેમ (भानवः नाकम् अच्छ प्रसस्रते) ઉપાસકના પ્રજ્ઞાન - આત્મભાવનાઓ પ્રકાશિત થઈને તે નિતાન્ત સુખરૂપ પરમાત્માને પ્રકૃષ્ટરૂપથી પ્રાપ્ત થાય છે. (૧)
 

भावार्थ

ભાવાર્થ : આત્મ સમિધાથી-આત્મસમર્પણથી જેમ ઉષાકાળમાં સૂર્ય પૃથિવી પર પ્રકાશમાન થાય છે , તેમ ઉપાસકોના હૃદયમાં પરમાત્મા પ્રકાશમાન થાય છે. ઉપાસકની સંપૂર્ણ આત્મભાવનાઓ મન , બુદ્ધિ , ચિત્ત , અહંકાર સર્વે પ્રકાશિત થઈને , જેમ શાખા-ડાળી પર પક્ષી આશ્રય લે છે , તેમ તે સુખસ્વરૂપ પરમાત્માને પ્રાપ્ત કરે છે. (૧)
 

भावार्थ

जशी उषा उदयाला आल्यानंतर यज्ञाग्नी सूर्याकडे वळतो, तसेच उपासकांचा आत्मारूपी अग्नी परमात्माकडे वळतो. ॥१॥