English
अथर्ववेद - काण्ड 3/ सूक्त 11/ मन्त्र 1
सूक्त - ब्रह्मा, भृग्वङ्गिराः
देवता - इन्द्राग्नी, आयुः, यक्ष्मनाशनम्
छन्दः - त्रिष्टुप्
सूक्तम् - दीर्घायुप्राप्ति सूक्त
मु॒ञ्चामि॑ त्वा ह॒विषा॒ जीव॑नाय॒ कम॑ज्ञातय॒क्ष्मादु॒त रा॑जय॒क्ष्मात्। ग्राहि॑र्ज॒ग्राह॒ यद्ये॒तदे॑नं॒ तस्या॑ इन्द्राग्नी॒ प्र मु॑मुक्तमेनम् ॥
स्वर सहित पद पाठमु॒ञ्चामि॑ । त्वा॒ । ह॒विषा॑ । जीव॑नाय । कम् । अ॒ज्ञा॒त॒ऽय॒क्ष्मात् । उ॒त । रा॒ज॒ऽय॒क्ष्मात् । ग्राहि॑: । ज॒ग्राह॑ । यदि॑ । ए॒तत् । ए॒न॒म् । तस्या॑: । इ॒न्द्रा॒ग्नी॒ इति॑ । प्र । मु॒मु॒क्त॒म् । ए॒न॒म् ॥११.१॥
स्वर रहित मन्त्र
मुञ्चामि त्वा हविषा जीवनाय कमज्ञातयक्ष्मादुत राजयक्ष्मात्। ग्राहिर्जग्राह यद्येतदेनं तस्या इन्द्राग्नी प्र मुमुक्तमेनम् ॥
स्वर रहित पद पाठमुञ्चामि । त्वा । हविषा । जीवनाय । कम् । अज्ञातऽयक्ष्मात् । उत । राजऽयक्ष्मात् । ग्राहि: । जग्राह । यदि । एतत् । एनम् । तस्या: । इन्द्राग्नी इति । प्र । मुमुक्तम् । एनम् ॥११.१॥
अथर्ववेद - काण्ड » 3; सूक्त » 11; मन्त्र » 1
भाषार्थ -
[হে রুগ্ণ !] (ত্বা) তোমাকে, (কম্ জীবনায়)১ সুখী জীবনের জন্য, (অজ্ঞাতযক্ষ্মাৎ) অপ্রকটিত লক্ষণযুক্ত যক্ষ্মা রোগ থেকে, (উত) এবং (রাজযক্ষ্মাৎ) মুখ্য যক্ষ্মা রোগ থেকে, (হবিষা) যজ্ঞাগ্নিতে হবিঃ দ্বারা, (মুঞ্চামি) আমি মুক্ত করি। (যদি এতৎ এনম্) যদি এই যক্ষ্মা এই রুগ্ণকে (গ্রাহিঃ) আবিষ্ট রোগ রূপে (জগ্রাহ) আবদ্ধ করে আছে, তবে (তস্যাঃ) সেই বাঁধন থেকে (এনম্) এই রুগ্ণকে (ইন্দ্রাগ্নী) আদিত্য ও যজ্ঞিয়াগ্নি (প্র মুমুক্তম্) পূর্ণরূপে মুক্ত করুক।
टिप्पणी -
[ইন্দ্র হলো আদিত্য (অথর্ব০ ৩।১০।১৩), আদিত্যের রশ্মির দ্বারা যক্ষ্মার নিবারণ। আদিত্যকে "সপ্তরশ্মি" বলা হয়েছে, (অথর্ব০ ২০।৮৮।৪), তথা "সপ্তনামাদিত্যঃ সপ্তাস্মৈ রশ্ময়ো রসানভিসন্নাময়ন্তি” (নিরুক্ত ৪।৪।২৭)। বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিতে সাতটি রশ্মি, যথা, Red, yellow, orange, green, blue, indigo, violet. এই সপ্তরশ্মি দ্বারা চিকিৎসা করলে যক্ষ্মা রোগের নিবৃত্তি বলা হয়েছে। এই সাতটি বর্ণের ফিতা বর্ষাকালে রামধনুতে দৃষ্টিগোচর হয়। "হবিষা" দ্বারা যক্ষ্মা রোগের নিবারক ঔষধি অভিপ্রেত হয়েছে। হবিঃ থেকে উত্থিত যজ্ঞধূমকে প্রশ্বাসের দ্বারা গ্রহণ করা উচিৎ। এতে যজ্ঞধূম রক্তে মিশে শীঘ্র রোগ নিবারণ হয়ে যায়।] [১. কম্ =সুখম্ । যথা 'নাকে' (নিরুক্ত ২।৪।১৪)।]