अथर्ववेद - काण्ड 2/ सूक्त 10/ मन्त्र 8
सूक्त - भृग्वङ्गिराः
देवता - द्यावापृथिवी
छन्दः - सप्तापदा धृतिः
सूक्तम् - पाशमोचन सूक्त
सूर्य॑मृ॒तं तम॑सो॒ ग्राह्या॒ अधि॑ दे॒वा मु॒ञ्चन्तो॑ असृज॒न्निरेण॑सः। ए॒वाहं त्वां क्षे॑त्रि॒यान्निरृ॑त्या जामिशं॒साद्द्रु॒हो मु॑ञ्चामि॒ वरु॑णस्य॒ पाशा॑त्। अ॑ना॒गसं॒ ब्रह्म॑णा त्वा कृणोमि शि॒वे ते॒ द्यावा॑पृथि॒वी उ॒भे स्ता॑म् ॥
स्वर सहित पद पाठसूर्य॑म् । ऋ॒तम् । तम॑स: ग्राह्या॑: । अधि॑ । दे॒वा: । मु॒ञ्चन्त॑: ।अ॒सृ॒ज॒न् । नि: । एन॑स: । ए॒व । अ॒हम् । त्वाम् । क्षे॒त्रि॒यात् । नि:ऋ॑त्या: । जा॒मि॒शंसात् । द्रु॒ह: । मु॒ञ्चा॒मि॒ । वरु॑णस्य । पाशा॑त् । अ॒ना॒गस॑म् । ब्रह्म॑णा । त्वा॒ । कृ॒णो॒मि॒ । शि॒वे इति॑ । ते॒ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । उ॒भे इति॑ । स्ता॒म् ॥१०.८॥
स्वर रहित मन्त्र
सूर्यमृतं तमसो ग्राह्या अधि देवा मुञ्चन्तो असृजन्निरेणसः। एवाहं त्वां क्षेत्रियान्निरृत्या जामिशंसाद्द्रुहो मुञ्चामि वरुणस्य पाशात्। अनागसं ब्रह्मणा त्वा कृणोमि शिवे ते द्यावापृथिवी उभे स्ताम् ॥
स्वर रहित पद पाठसूर्यम् । ऋतम् । तमस: ग्राह्या: । अधि । देवा: । मुञ्चन्त: ।असृजन् । नि: । एनस: । एव । अहम् । त्वाम् । क्षेत्रियात् । नि:ऋत्या: । जामिशंसात् । द्रुह: । मुञ्चामि । वरुणस्य । पाशात् । अनागसम् । ब्रह्मणा । त्वा । कृणोमि । शिवे इति । ते । द्यावापृथिवी इति । उभे इति । स्ताम् ॥१०.८॥
अथर्ववेद - काण्ड » 2; सूक्त » 10; मन्त्र » 8
भाषार्थ -
(ঋতম্) সত্যস্বরূপ (সূর্য) সূর্যকে (তমসঃ গ্রাহ্যাঃ অধি) অন্ধকার/অজ্ঞানতার বন্ধন থেকে (মুঞ্চন্তঃ) মুক্ত করে (দেবাঃ) দিব্য শক্তি (এনসঃ) অন্ধকার/অজ্ঞানতা রূপী পাপ থেকে (নিঃ অসৃজন্) বিমুক্ত করে দিয়েছে। (এবাহম্) এইভাবে আমি চিকিৎসক (ত্বা) তোমাকে (ক্ষেত্রিয়াৎ) ক্ষেত্রিয় রোগ আদি থেকে (মুঞ্চামি) মুক্ত করি; (নির্ঋত্যাঃ) কৃচ্ছ্রাপত্তি থেকে, (জামিশংসাৎ) বোনের প্রতি কুপ্রবৃত্তি থেকে (দ্রুহঃ) দ্রোহ থেকে, (বরুণস্য পাশাৎ) বরুণের বন্ধন থেকে, অর্থাৎ অসত্য বচন আদি থেকে (ত্বা মুঞ্চামি) তোমাকে আমি [চিকিৎসক] মুক্ত করি। (ব্রহ্মণা) বেদোক্ত বিধি দ্বারা (ত্বা) তোমাকে [আমি] (অনাগসম্) পাপরহিত (কৃণোমি) করি। (তে) তোমার জন্য (দ্যাবাপৃথিবী উভে) দ্যৌঃ এবং পৃথিবী উভয়ই (শিবে স্তাম্) কল্যাণকারী হোক।
टिप्पणी -
[ঋতম্ সত্যনাম (নিঘং০ ৩।১০)। সূর্য সদা একরূপ থাকে, অতঃ সত্যরূপ, ইহার স্বরূপের মধ্যে পরিবর্তন হয় না। উত্তরায়ণে, দক্ষিণায়ণে থেকেও এই সূর্য নিজের প্রকাশস্বরূপে সদা বিদ্যমান থাকে। এনসঃ= সূর্যকে “গ্রহণ" ঘিরে নেয়, যখন তা অন্ধকারে আবৃত হয়ে পড়ে, তা তার পাপের কারণে হয়েছে এমনটা মনে করা হয় হয়। দিব্যশক্তি তাকে এই পাপ থেকে মুক্ত করে দেয়। সূর্য এবং পৃথিবীর মাঝখানে যখন চন্দ্র ব্যবধায়ক হয়, তখন সূর্যগ্রহণ হয়-এটাও দিব্যশক্তির কারণে হয়। এবং দিব্য শক্তির প্রভাব দ্বারা যখন চন্দ্র সূর্য এবং পৃথিবীর মাঝখান থেকে সরে যায়, তখন সূর্যগ্রহণ থেকে সূর্য মুক্ত হয়, যেন সে পাপ থেকে মুক্ত হয়ে গেছে "নিরেণস" হয়েছে।]