English
अथर्ववेद - काण्ड 18/ सूक्त 2/ मन्त्र 46
सूक्त - यम, मन्त्रोक्त
देवता - अनुष्टुप्
छन्दः - अथर्वा
सूक्तम् - पितृमेध सूक्त
प्रा॒णो अ॑पा॒नोव्या॒न आयु॒श्चक्षु॑र्दृ॒शये॒ सूर्या॑य। अप॑रिपरेण प॒था य॒मरा॑ज्ञः पि॒तॄन्ग॑च्छ॥
स्वर सहित पद पाठप्रा॒ण: । अ॒पा॒न: । वि॒ऽआ॒न: । आयु॑: । चक्षु॑: । दृ॒शये॑ । सूर्या॑य । अप॑रिऽपरेण । प॒था । य॒मऽरा॑ज्ञ: । पि॒तॄन् । ग॒च्छ॒ ॥२.४६॥
स्वर रहित मन्त्र
प्राणो अपानोव्यान आयुश्चक्षुर्दृशये सूर्याय। अपरिपरेण पथा यमराज्ञः पितॄन्गच्छ॥
स्वर रहित पद पाठप्राण: । अपान: । विऽआन: । आयु: । चक्षु: । दृशये । सूर्याय । अपरिऽपरेण । पथा । यमऽराज्ञ: । पितॄन् । गच्छ ॥२.४६॥
अथर्ववेद - काण्ड » 18; सूक्त » 2; मन्त्र » 46
विषय - पितरों के गुणों का उपदेश।
पदार्थ -
[हे मनुष्य ! तेरे] (प्राणः) प्राण [श्वास], (अपानः) अपान [प्रश्वास], (व्यानः) व्यान [सर्वशरीरव्यापक वायु], (आयुः) जीवन और (चक्षुः) नेत्र (सूर्याय दृशये) सर्वप्रेरकपरमात्मा के देखने को [होवें]। (अपरिपरेण) इधर-उधर न घूमनेवाले [सर्वथा सीधे] (पथा) मार्ग से (यमराज्ञः) यम [न्यायकारी परमात्मा] को राजा रखनेवाले (पितॄन्)पितरों [रक्षक महात्माओं] को (गच्छ) प्राप्त हो ॥४६॥
भावार्थ - मनुष्य अनन्यभाव सेपरमात्मा की प्राप्ति के लिये वेदानुयायी महात्माओं की शरण लेवे ॥४६॥
टिप्पणी -
४६−(प्राणः)श्वासः (अपानः) प्रश्वासः (व्यानः) सर्वशरीरव्यापको वायुः (आयुः) जीवनम् (चक्षुः) नेत्रम् (दृशये) दर्शनाय। द्रष्टुम् (सूर्याय) सूर्यम्। सर्वप्रेरकंपरमात्मानम् (अपरिपरेण) छन्दसि परिपन्थिपरिपरिणौ पर्यवस्थातरि। पा० ५।२।८९। अत्रपरिपरशब्द इनिप्रत्ययान्तो दृश्यते। परि परितः सर्वतः परः परभावो भिन्नभावःकुटिलभावो न विद्यते यस्मिन् तादृशेन महासरलेन (पथा) मार्गेण (यमराज्ञः) यमोन्यायकारी परमात्मा राजा येषां तान् (पितॄन्) पालकान्। महापुरुषान् (गच्छ)प्राप्नुहि ॥