ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 130/ मन्त्र 5
ऋषिः - यज्ञः प्राजापत्यः
देवता - भाववृत्तम्
छन्दः - निचृत्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
वि॒राण्मि॒त्रावरु॑णयोरभि॒श्रीरिन्द्र॑स्य त्रि॒ष्टुबि॒ह भा॒गो अह्न॑: । विश्वा॑न्दे॒वाञ्जग॒त्या वि॑वेश॒ तेन॑ चाकॢप्र॒ ऋष॑यो मनु॒ष्या॑: ॥
स्वर सहित पद पाठवि॒राट् । मि॒त्रावरु॑णयोः । अ॒भि॒ऽश्रीः । इन्द्र॑स्य । त्रि॒ऽस्तुप् । इ॒ह । भा॒गः । अह्नः॑ । विश्वा॑न् । दे॒वान् । जग॒ती । आ । वि॒वे॒श॒ । तेन॑ । चा॒कॢ॒प्रे॒ । ऋष॑यः । म॒नु॒ष्याः॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
विराण्मित्रावरुणयोरभिश्रीरिन्द्रस्य त्रिष्टुबिह भागो अह्न: । विश्वान्देवाञ्जगत्या विवेश तेन चाकॢप्र ऋषयो मनुष्या: ॥
स्वर रहित पद पाठविराट् । मित्रावरुणयोः । अभिऽश्रीः । इन्द्रस्य । त्रिऽस्तुप् । इह । भागः । अह्नः । विश्वान् । देवान् । जगती । आ । विवेश । तेन । चाकॢप्रे । ऋषयः । मनुष्याः ॥ १०.१३०.५
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 130; मन्त्र » 5
अष्टक » 8; अध्याय » 7; वर्ग » 18; मन्त्र » 5
Acknowledgment
अष्टक » 8; अध्याय » 7; वर्ग » 18; मन्त्र » 5
Acknowledgment
भाष्य भाग
हिन्दी (3)
पदार्थ
(मित्रावरुणयोः-विराट्) मित्र वरुण देवता का विराट् छन्द है (इन्द्रस्य-अभिश्रीः) इन्द्र का अभिश्री छन्द है (अह्नः-इह भागः-त्रिष्टुप्) दिन का यहाँ भाग त्रिष्टुप् छन्द है (विश्वान् देवान् जगती-आ विवेश) विश्वे देव नामक देवताओं को जगती छन्द आविष्ट होता है (तेन च) और उससे (ऋषयः-मनुष्याः-चाक्लृप्रे) मन्त्रद्रष्टा, साधारण मनुष्य समर्थ होते हैं ॥५॥
भावार्थ
उपर्युक्त देवताओं के साथ दिये हुए छन्द सङ्गत होते हैं ॥५॥
विषय
ऋषियों का छन्दोबल
पदार्थ
(मित्रावरुणयोः विराट् अभि-श्रीः) = मित्र और वरुण इन दोनों को विराट् आश्रित हुई । (इन्द्रस्य त्रिष्टुप्) = इन्द्र की त्रिष्टुप् और (इह अह्नः भागः) = यह दिन का अंश (विश्वान् देवान्) = विश्व के सब देवों को जगती आविवेश जगती प्राप्त हुई । (तेन) = उनसे (ऋषयः) = तत्त्वदर्शी ज्ञानी पुरुष और (मनुष्याः) = मननशील जन (चाक्लृषे) = सामर्थ्यवान् हुए।
भावार्थ
भावार्थ - मित्र, वरुण, इन्द्र विश्वे देवों को विराट्, त्रिष्टुप् जगती प्राप्त हुई। उनसे ऋषि समर्थ हुए।
विषय
ऋषियों का छन्दोबल।
भावार्थ
(मित्रावरुणयोः विराट् अभि-श्रीः) मित्र और वरुण इन दोनों को विराट् आश्रित हुई, (इन्द्रस्य त्रिष्टुप्) इन्द्र की त्रिष्टुप् और (इह अह्नः भागः) यह दिन का अंश और (विश्वान् देवान्) विश्व के सब देवों को (जगती आविवेश) जगती प्राप्त हुई (तेन) उनसे (ऋषयः) तत्वदर्शी ज्ञानी पुरुष और (मनुष्याः) मननशील जन (चाक्लृप्रे) सामर्थ्यवान् हुए।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
ऋषिर्यज्ञः प्राजापत्यः॥ देवता—भाववृत्तम्॥ छन्दः– १ विराड् जगती। २ भुरिक् त्रिष्टुप्। ३, ६, ७ त्रिष्टुप्। ४ विराट् त्रिष्टुप्। ५ निचृत् त्रिष्टुप्॥ सप्तर्चं सूक्तम्॥
संस्कृत (1)
पदार्थः
(मित्रावरुणयोः-विराट्) मित्रावरुणयोः-विराट् छन्दः (इन्द्रस्य-अभिश्रीः) इन्द्रस्य-अभिश्रीश्छन्दः (अह्नः-इह भागः-त्रिष्टुप्) दिनस्यात्रभागस्त्रिष्टुप् छन्दः (विश्वान् देवान् जगती-आ विवेश) विश्वान् देवान् जगतीछन्दः खल्वाविशति (तेन च-ऋषयः-मनुष्याः-चाक्लृप्रे) तेन च ऋषयो मन्त्रद्रष्टारः साधारणमनुष्याश्च समर्था भवन्ति ॥५॥
इंग्लिश (1)
Meaning
Virat is associated with Mitra and Varuna together, trishtup is associated with Indra as share of the mid-day session, jagati joins with the Vishvedevas and by that the sages and ordinary people are joined and receive their strength of being. (The Chhandas, metres, of the Vedas, thus, are part of the process of creation.)
मराठी (1)
भावार्थ
मित्र, वरुण देवतांचा विराट् छंद विश्वेदेव नामक देवतांचा जगती छंद असून, त्यापासून मंत्रद्रष्टा, साधारण माणसे समर्थ होतात. ॥५॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal