English
अथर्ववेद - काण्ड {"suktas":143,"mantras":958,"kand_no":20}/ सूक्त 4/ मन्त्र 22
पि॒शङ्ग॑रूपो नभ॒सो व॑यो॒धा ऐ॒न्द्रः शुष्मो॑ वि॒श्वरू॑पो न॒ आग॑न्। आयु॑र॒स्मभ्यं॒ दध॑त्प्र॒जां च॑ रा॒यश्च॒ पोषै॑र॒भि नः॑ सचताम् ॥
स्वर सहित पद पाठपि॒शङ्ग॑ऽरूप: । न॒भ॒स: । व॒य॒:ऽधा: । ऐ॒न्द्र: । शुष्म॑: । वि॒श्वऽरू॑प: । न॒: । आ । अ॒ग॒न् । आयु॑: । अ॒स्मभ्य॑म् । दध॑त् । प्र॒ऽजाम् । च॒ । रा॒य: । च॒ । पोषै॑: । अ॒भि । न॒: । स॒च॒ता॒म् ॥४.२३॥
स्वर रहित मन्त्र
पिशङ्गरूपो नभसो वयोधा ऐन्द्रः शुष्मो विश्वरूपो न आगन्। आयुरस्मभ्यं दधत्प्रजां च रायश्च पोषैरभि नः सचताम् ॥
स्वर रहित पद पाठपिशङ्गऽरूप: । नभस: । वय:ऽधा: । ऐन्द्र: । शुष्म: । विश्वऽरूप: । न: । आ । अगन् । आयु: । अस्मभ्यम् । दधत् । प्रऽजाम् । च । राय: । च । पोषै: । अभि । न: । सचताम् ॥४.२३॥
भाष्य भाग
हिन्दी (3)
विषय
आत्मा की उन्नति का उपदेश।
पदार्थ
(पिशङ्गरूपः) अवयवों का रूप करनेवाला, (नभसः) सूर्य वा मेघ वा आकाश का (वयोधाः) जीवन धारण करनेवाला, (ऐन्द्रः) बड़े ऐश्वर्यवालों का स्वामी, (शुष्मः) बलवान् और (विश्वरूपः) सब जगत् का रूप करनेवाला [परमेश्वर] (नः) हमको (आ अगन्) प्राप्त हुआ है। (च) और (अस्मभ्यम्) हमको (आयुः) आयु (च) और (प्रजाम्) प्रजा [सन्तान आदि] (दधत्) देता हुआ वह (रायः) धन की (पोषैः) वृद्धियों से (नः) हमें (अभि) सब ओर से (सचताम्) सींचे ॥२२॥
भावार्थ
परमेश्वर व्यष्टिरूप और समष्टिरूप जगत् और सब लोकों का धारण करनेवाला है, उस सर्वशक्तिमान् सर्वान्तर्यामी की उपासना से मनुष्य अपनी वृद्धि करें ॥२२॥
टिप्पणी
२२−(पिशङ्गरूपः) विडादिभ्यः कित्। उ० १।१२१। पिश अवयवे-अङ्गच्, कित्। खष्पशिल्पशष्प०। उ० ३।२८। रु शब्दे-प प्रत्ययः, दीर्घः। यद्वा रूपं रूपस्य दर्शने करणे वा-अच्। अवयवानां रूपं दर्शनं यस्मात् सः (नभसः) अ० २।७९।२। सूर्यस्य मेघस्याकाशस्य वा (वयोधाः) जीवनधारकः (ऐन्द्रः) इन्द्राणामैश्वर्यवतां स्वामी (शुष्मः) बलवान् (विश्वरूपः) सर्वस्य जगतो रूपकर्ता (नः) अस्मान् (आ अगन्) प्राप्तवान् (आयुः) जीवनम् (अस्मभ्यम्) (दधत्) धारयन् (प्रजाम्) (च) (रायः) धनस्य (पोषैः) वृद्धिभिः (अभि) सर्वतः (नः) अस्मान् (सचताम्) षच सेचने। सिञ्चतु ॥
विषय
आयु-प्रजा-धन
पदार्थ
१. (पिशङ्गरूप:) = [पिश् to light, irradiate] तेजस्वीरूपवाला (नभस:) = [Thesky] आकाशवत् व्यापक [खं ब्रह्म] (वयोधा) = उत्कृष्ट जीवन प्रदाता (ऐन्द्रः) = परमैश्वर्यशाली [इन्द्र एव ऐन्द्रः], (शुष्मः) = बलवान्, (विश्वरूपः) = सम्पूर्ण पदार्थों का निरूपण करनेवाला [विश्वं रूपयति], सब पदार्थों का ठीक-ठीक ज्ञान देनेवाला प्रभु (नः आगन्) = हमें प्राप्त हो। २. ये प्रभु (अस्मभ्यम्) = हमारे लिए (आयु:) = दीर्घजीवन (च प्रजाम्) = और उत्तम सन्तान प्राप्त कराएँ,(च) = तथा (नः) = हमें (रायः पोषैः) = धनों के पोषणों से (अभिसचताम्) = आभिमुख्येन समवेत करें। प्रभु के अनुग्रह से आवश्यक धनों को प्राप्त करते हुए हम दीर्घजीबी व उत्तम सन्तानोंवाले हों।
भावार्थ
प्रभु तेजस्वी, व्यापक, उत्कृष्ट जीवन देनेवाले, परमैश्वर्यशाली, शक्तिमान् व सब पदार्थों का ज्ञान देनेवाले है। वे हमें आयु, प्रजा व धन प्राप्त कराएँ।
भाषार्थ
(पिशङ्गरूपः) पीतवर्णी-सूर्य को रूप देने वाला, (नभसः) अन्तरिक्षस्थ मेघ से (वयोधाः) अन्नपोषक, (ऐन्द्रः शुष्मः) विद्युत् सदृश बलस्वरूप, (विश्वरूपः) विश्व को रूप देने वाला [ऋषभ परमेश्वर] (नः) हमें (आगन्) प्राप्त हुआ है। (अस्मभ्यम्) हमारे लिये (आयुः प्रजां च) आयु और सन्तान (दधत्) देता हुआ, (रायः च पोषैः) सम्पत्तियों की पुष्टियों के साथ, (नः अभि सचताम्) हमारे साथ घनिष्ठ सम्बन्ध वाला हो।
टिप्पणी
[पिशङ्गः— पीतवर्ण वाला, हिरण्यसदृश रूपवाला काञ्चन सदृश (६।३२।२ अथर्व० सायण) [सूर्य]। नभस्=मेघ, उदक, तथा वर्षा ऋतु (आप्टे)। "वयः अन्ननाम (निघं० २।७)। “शुष्मम् बलनाम" (निघं० २।९)। सचताम् = षच समवाये (भ्वादिः)।]
इंग्लिश (4)
Subject
Rshabha, the ‘Bull’
Meaning
Mighty Indra of golden glory and universal form all-manifest has come to us, bearing gifts of life and sustained progress from the clouds and oceans of space. May the Lord bearing health and long age, progeny and friends, honour and wealth be with us and bless us with abundant energy and advancement for the happy life.
Translation
Brown-coloured, bestower of long-life, the valour of the resplendent Lord, wearing all forms, he has come to us from the heaven. Granting us long span of life, progeny and riches, may he favour us with all-round nourishment.
Translation
May God who is refulgent like fire, who is the support of all the worlds of heavenly region, who is full of the vigor of spirit(or full of spiritual vigor), who is strong, and all pervading, come to us in our knowledge. May he grant us long life and progeny. May come to us with the strength and vigor of wealth. .
Translation
We have realized God, Lustrous like fire, the sustainer of Suns, clouds in the atmosphere, full of dignity. Almighty, All-pervading. Granting us longevity, progeny, riches, may he shower on us from all sides strength giving objects.
संस्कृत (1)
सूचना
कृपया अस्य मन्त्रस्यार्थम् आर्य(हिन्दी)भाष्ये पश्यत।
टिप्पणीः
२२−(पिशङ्गरूपः) विडादिभ्यः कित्। उ० १।१२१। पिश अवयवे-अङ्गच्, कित्। खष्पशिल्पशष्प०। उ० ३।२८। रु शब्दे-प प्रत्ययः, दीर्घः। यद्वा रूपं रूपस्य दर्शने करणे वा-अच्। अवयवानां रूपं दर्शनं यस्मात् सः (नभसः) अ० २।७९।२। सूर्यस्य मेघस्याकाशस्य वा (वयोधाः) जीवनधारकः (ऐन्द्रः) इन्द्राणामैश्वर्यवतां स्वामी (शुष्मः) बलवान् (विश्वरूपः) सर्वस्य जगतो रूपकर्ता (नः) अस्मान् (आ अगन्) प्राप्तवान् (आयुः) जीवनम् (अस्मभ्यम्) (दधत्) धारयन् (प्रजाम्) (च) (रायः) धनस्य (पोषैः) वृद्धिभिः (अभि) सर्वतः (नः) अस्मान् (सचताम्) षच सेचने। सिञ्चतु ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
Misc Websites, Smt. Premlata Agarwal & Sri Ashish Joshi
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
Sri Amit Upadhyay
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
Sri Dharampal Arya
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal