विषय

मनुष्यशरीर की महिमा का उपदेश।

पदार्थ

(यतमः) जौन सा (प्रथमः) सब से पहिला (यः) नियन्ता (अस्य) इस (पुरुषस्य) मनुष्य के (मस्तिष्कम्) भेजे को, (ललाटम्) ललाट [माथे] को, (ककाटिकाम्) ककाटिका [शिर के पिछले भाग] को, (कपालम्) कपाल [खोपड़ी] को और (हन्वोः) दोनों जबड़ों के (चित्यम्) संचय को (चित्वा) संचय करके [वर्तमान है], (सः) वह (कतमः) कौन सा (देवः) देव [स्तुतियोग्य] (दिवम्) प्रकाश को (रुरोह) चढ़ा है ॥८॥

भावार्थ

प्रश्न है कि जिसने मनुष्यदेह के अति सुखदायी अङ्ग बनाये हैं, वह सब में कौन सा प्रकाशमान देव है ॥८॥

विषय

मस्तिष्कं ललाटं

पदार्थ

१. (यतमः प्रथम:) = जिस प्रथम देव ने-जिस सर्वव्यापक [प्रथ विस्तारे] देव ने (अस्य पूरुषस्य) = इस पुरुष के (मस्तिष्कं ललाटम्) = मस्तिष्क [भेजे] व ललाट [माथे] को (यः) = जिसने (ककाटिकाम्) = सिर के पिछले भाग को व (कपालम्) = खोपड़ी को तथा (हन्वो: चित्यम्) = दोनों जबड़ों के सञ्चय को (चित्त्वा) = चिनकर (दिवं रुरोह) = अपने प्रकाशमय रूप में आरोहण किया है, (सः देवः कतम:) = वह देव कौन-सा है?

भावार्थ

पुरुष के 'मस्तिष्क, ललाट, ककाटि, कपाल व हनुओं की रचना में उस अज्ञेय प्रभु की महिमा दृष्टिगोचर हो रही है।

भाषार्थ

(यतमः) जिन देवों में (यः प्रथमः देवः) जो प्रथम देव, (अस्य पुरुषस्य) इस पुरुष के (मस्तिष्कम्) मस्तिष्क को (ललाटम्) माथे को, (ककाटिकाम्) सिर के पश्चाद् भाग को, (कपालम्) खोपड़ी को, तथा (हन्वोः) दो जबाड़ों के (चित्यम्) चयन को (चित्वा) चिन कर, (दिवम् रुरोह) द्युलोक पर आरोहण किये हुए है (सः) वह (कतमः) कौन है ?

Subject

Kena Suktam

Meaning

Who is that Deva, divine power and presence, first among all, which, having collected all that was to be collected, this man’s brain, forehead, back-head and skull, supported and placed all together in proper order on the two jaws and rose up to the high heavens of light, transcendent?

Translation

Which was that deity, who first hāving made man’s skull, made the brain, the forehead, and the occiput, and having piled up the pile between his two jaws, ascendent to heaven? ( mastigka= skull lalāta= brain; kalātikā= occiput; kapāla = forehead; hanu-citva = pile for jaw).

Translation

Who is that powerful wonderous force which fashioned the skull and brain and forehead and forming the pile that two jaws support and surpassed the heavenly region.

Translation

God, Who first of all fashioned his brain, forehead, occiput and skull, exists supporting the pile of man’s two jaws. Who is that Adorable God Who has risen to the pinnacle of splendor.

टिप्पणीः

८−(मस्तिष्कम्) अ० २।३३।१। मस्तकस्नेहम् (अस्य) मनुष्यस्य (यतमः) बहूनां मध्ये यः (ललाटम्) अ० ९।७।१। भ्रुवोरूर्ध्वभागम्। भालम् (ककाटिकाम्) क+कट गतौ-घञ्, स्वार्थे क प्रत्ययः, टाप्, अकारस्य इत्वम्। के शिरसि काटो गतिर्यस्याः ककाटिका ताम्। शिरःपश्चाद्भागम् (प्रथमः) (यः) यम्−ड। नियन्ता (कपालम्) अ० ९।८।२२। शिरोऽस्थि (चित्वा) चयनं कृत्वा (चित्यम्) चिञ् चयने-क्यप्, तुक्। चयनम् (हन्वोः) म० ७। (पुरुषस्य) (दिवम्) प्रकाशम् (रुरोह) आरूढवान् (कतमः) बहूनां मध्ये कः (सः) (देवः) स्तुत्यः ॥