English
अथर्ववेद - काण्ड 11/ सूक्त 4/ मन्त्र 15
सूक्त - भार्गवो वैदर्भिः
देवता - प्राणः
छन्दः - भुरिगनुष्टुप्
सूक्तम् - प्राण सूक्त
प्रा॒णमा॑हुर्मात॒रिश्वा॑नं॒ वातो॑ ह प्रा॒ण उ॑च्यते। प्रा॒णे ह॑ भू॒तं भव्यं॑ च प्रा॒णे सर्वं॒ प्रति॑ष्ठितम् ॥
स्वर सहित पद पाठप्रा॒णम् । आ॒हु॒: । मा॒त॒रिश्वा॑नम् । वात॑: । ह॒ । प्रा॒ण: । उ॒च्य॒ते॒ । प्रा॒णे । ह॒ । भू॒तम् । भव्य॑म् । च॒ । प्रा॒णे । सर्व॑म् । प्रति॑ऽस्थितम् ॥६.१५॥
स्वर रहित मन्त्र
प्राणमाहुर्मातरिश्वानं वातो ह प्राण उच्यते। प्राणे ह भूतं भव्यं च प्राणे सर्वं प्रतिष्ठितम् ॥
स्वर रहित पद पाठप्राणम् । आहु: । मातरिश्वानम् । वात: । ह । प्राण: । उच्यते । प्राणे । ह । भूतम् । भव्यम् । च । प्राणे । सर्वम् । प्रतिऽस्थितम् ॥६.१५॥
अथर्ववेद - काण्ड » 11; सूक्त » 4; मन्त्र » 15
विषय - प्राणे सर्व प्रतिष्ठितम्
पदार्थ -
१. (प्राणम्) = उस जीवनदाता प्रभु को ही (मातरिश्वानम् आहुः) = मातरिश्वा 'मातरि अन्तरिक्ष श्वसिति वर्तते-सम्पूर्ण आकाश में व्याप्तिवाला कहते हैं। (प्राण: ह) = वह प्राण ही (वात: उच्यते) = सर्वजगदाधारभूत सूत्रात्मा वायु कहलाता है। २. (प्राणे) = इस सर्वव्यापक सर्वजगदाधारभूत प्राणात्मा प्रभु में ही (ह) = निश्चय से (भूतं भव्यं च) = भूतकालावच्छिन्न उत्पन्न जगत् तथा भविष्यत् कालावच्छिन्न उत्पत्स्यमान जगत् आश्रित है। बहुत क्या कहना, (सर्वं) = यह सम्पूर्ण ब्रह्माण्ड (प्राणे प्रतिष्ठितम्) = उस प्राणात्मा प्रभु में प्रतिष्ठित है।
भावार्थ -
प्राणात्मा प्रभु ही सर्वव्यापक व सर्वाधार हैं। उन्हीं में भूत व भव्य सब-कुछ प्रतिष्ठित है।
इस भाष्य को एडिट करें