अथर्ववेद - काण्ड {"suktas":143,"mantras":958,"kand_no":20}/ सूक्त 1/ मन्त्र 11
ऋषिः - आदित्य
देवता - त्र्यवसाना सप्तदातिधृति
छन्दः - ब्रह्मा
सूक्तम् - अभ्युदयार्थप्रार्थना सूक्त
0
त्वमि॑न्द्रासिविश्व॒जित्स॑र्व॒वित्पु॑रुहू॒तस्त्वमि॑न्द्र। त्वमि॑न्द्रे॒मं सु॒हवं॒स्तोम॒मेर॑यस्व॒ स नो॑ मृड सुम॒तौ ते॑ स्याम॒ तवेद्वि॑ष्णो बहु॒धावी॒र्याणि।त्वं नः॑ पृणीहि प॒शुभि॑र्वि॒श्वरू॑पैः सु॒धायां॑ मा धेहि पर॒मे व्योमन् ॥
स्वर सहित पद पाठत्वम् । इ॒न्द्र॒ । अ॒सि॒ । वि॒श्व॒ऽजित् । स॒र्व॒ऽजित् । पु॒रु॒ऽहू॒त: । त्वम् । इ॒न्द्र॒ । त्वम् । इ॒न्द्र॒ । इ॒मम् । सु॒ऽहव॑म् । स्तोम॑म् । आ । ई॒र॒य॒स्व॒ । स: । न॒: । मृ॒ड॒ । सु॒ऽम॒तौ । ते॒ । स्या॒म॒ । तव॑ । इत् । वि॒ष्णो॒ इति॑ । ब॒हु॒ऽधा । वी॒र्या᳡णि । त्वम् । न॒: । पृ॒णी॒हि॒ । प॒शुऽभि॑: । वि॒श्वऽरू॑पै: । सु॒ऽधाया॑म् । मा॒ । धे॒हि॒ । प॒र॒मे । विऽओ॑मन् ॥१.११॥
स्वर रहित मन्त्र
त्वमिन्द्रासिविश्वजित्सर्ववित्पुरुहूतस्त्वमिन्द्र। त्वमिन्द्रेमं सुहवंस्तोममेरयस्व स नो मृड सुमतौ ते स्याम तवेद्विष्णो बहुधावीर्याणि।त्वं नः पृणीहि पशुभिर्विश्वरूपैः सुधायां मा धेहि परमे व्योमन् ॥
स्वर रहित पद पाठत्वम् । इन्द्र । असि । विश्वऽजित् । सर्वऽजित् । पुरुऽहूत: । त्वम् । इन्द्र । त्वम् । इन्द्र । इमम् । सुऽहवम् । स्तोमम् । आ । ईरयस्व । स: । न: । मृड । सुऽमतौ । ते । स्याम । तव । इत् । विष्णो इति । बहुऽधा । वीर्याणि । त्वम् । न: । पृणीहि । पशुऽभि: । विश्वऽरूपै: । सुऽधायाम् । मा । धेहि । परमे । विऽओमन् ॥१.११॥
भाष्य भाग
हिन्दी (4)
विषय
आयु की बढ़ती के लिये उपदेश।
पदार्थ
(इन्द्र) हे इन्द्र ! [परम ऐश्वर्यवाले जगदीश्वर] (त्वम्) तू (विश्वजित्) सबका जीतनेवाला, (सर्ववित्)सबका जाननेवाला, (इन्द्र) हे इन्द्र ! [परम ऐश्वर्यवाले जगदीश्वर] (त्वम्) तू (पुरुहूतः) बहुत प्रकार पुकारा गया (असि) है। (इन्द्र) हे इन्द्र ! (त्वम्) तू (इमम्) इस (सुहवम्) अच्छे प्रकार पुकारनेवाली (स्तोमम्) स्तुति को (आ) यथावत् (ईरयस्व) प्राप्त कर, (सः) सो तू (नः) हमें (मृड) सुखी रख, (ते) तेरी (सुमतौ)सुमति [सुन्दर आज्ञा] में (स्याम) हम होवें, (विष्णो) हे विष्णु ! [सर्वव्यापकपरमेश्वर] (तव इत्) तेरे ही.... [मन्त्र ६] ॥११॥
भावार्थ
जो मनुष्य परमेश्वर केगुणों को यथावत् जानकर अपने गुण, कर्म, स्वभाव उत्तम बनाते हैं, वे परमेश्वर केभक्त सदा सुखी रहते हैं ॥११॥
टिप्पणी
११−(त्वम्) (इन्द्र) (असि) (विश्वजित्) सर्वस्यजेता। वशीकर्ता (सर्ववित्) सर्वज्ञः (पुरुहूतः) बहुप्रकारेणाहूतः (इमम्)क्रियमाणम् (सुहवम्) शोभनाह्वानयुक्तम् (स्तोमम्) स्तवम् (आ) समन्तात् (ईरयस्व)प्राप्नुहि। अन्यत् पूर्ववत्-म० ८ ॥
विषय
विश्वजित् सर्ववित्
पदार्थ
१. हे (इन्द्र) = सर्वशक्तिमन् प्रभो! (त्वम्) = आप (विश्वजित् असि) = सम्पूर्ण ब्रह्माण्ड के विजेता हैं (सर्ववित्) = सर्वज्ञ हैं। त्वं पुरुहूत:-आप बहुतों से पुकारे जानेवाले हैं। आपकी पुकार हमारा पालन व पूरण करनेवाली है। २.हे (इन्द्र) = परमैश्वर्यशालिन् प्रभो! (त्वम्) = आप (इमम्) = इस (सुहवम्) = उत्तमता से पुकारे जाने योग्य (स्तोमम्) = स्तुतिसमूह को-स्तोत्र को (आईरयस्व) = समन्तात् हममें प्रेरित कीजिए। हम सदा आपका स्तवन करनेवाले बनें। (सः) = वे आप (नः) = हमारे लिए (मृड) = सुख कीजिए-अनुग्रह कीजिए। हम (ते) = आपकी (समतौ स्याम) = कल्याणी मति में हों। आपकी कल्याणी मति हमारे जीवनमार्ग की प्रदर्शिका हो। शेष पूर्ववत्।
भावार्थ
हम विश्वजित्, सर्ववित्' प्रभु का स्तवन करते हुए उस प्रभु की कल्याणी मति को प्राप्त करने के लिए यत्नशील हों। वही मति हमारे लिए मार्गदर्शिका हो।
भाषार्थ
(इन्द्र) हे परमैश्वर्यवान् परमेश्वर ! (त्वम्) तू (असि) है (विश्वजित्) विश्वविजयी, (सर्ववित्) सर्वज्ञ ! (इन्द्र) हे परमेश्वर्यवान् परमेश्वर ! (त्वम्) तू (पुरुहूतः) बहुतों द्वारा या नाना नामों द्वारा पुकारा जाता है। (इन्द्र) हे परमेश्वर ! (त्वम्) तू - (सुहवम्) सुगमता से तेरा आह्वान करने वाले (इमम्, स्तोमम्) इन स्तुति-मन्त्रों को, -(एरयस्व) हमारे प्रति प्रेरित कर। (सः) वह तू (नः) हमें (मृड) सुखी कर, (ते) तेरी (सुमतौ) सुमति में (स्याम) हम हों। (तवेद् विष्णो) …शेष अर्थ पूर्ववत् [मन्त्र ६]।
विषय
अभ्युदय की प्रार्थना।
भावार्थ
हे (इन्द्र) एैश्वर्यवान् ! विभूति सम्पन्न आत्मन् ! (त्वम्) तू (विश्वजित् असि) विश्व, समस्त संसार का विजेता है। हे (इन्द्र) ! इन्द्र ! साक्षात् दृश्यमाण ! आत्मन् ! शक्तिमन् तू (त्वं सर्ववित्) तू सर्वज्ञ और (पुरुहूतः असि) बहुत ऋषि मुनियों द्वारा स्तुति योग्य है। हे (इन्द्र) इन्द्र ! आत्मन् ! (त्वं) तू (इमं) इस (सुहवं) उत्तम ज्ञान से युक्त (स्तोमम्) स्तुति मन्त्र को (आ ईरयस्व) उच्चारण कर। (सः) वह परम आत्मा (नः) हमें (मृड) सुखी करे। हे परमात्मन् ! (ते सुमतौ स्याम) तेरी शुभ मति में हम रहें। (तव इत्) इत्यादि पूर्ववत्।
टिप्पणी
(प्र०) ‘विश्ववित्’ (च०) ‘शिवाभिस्तनूभिरभि नः सजस्व’ इति पैप्प० सं०।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
ब्रह्माऋषिः। आदित्यो देवता। १ जगती १-८ त्र्यवसाना, २-५ अतिजगत्यः ६, ७, १९ अत्यष्टयः, ८, ११, १६ अतिधृतयः, ९ पञ्चपदा शक्वरी, १०, १३, १६, १८, १९, २४ त्र्यवसानाः, १० अष्टपदाधृतिः, १२ कृतिः, १३ प्रकृतिः, १४, १५ पञ्चपदे शक्कर्यौ, १७ पञ्चपदाविराडतिशक्वरी, १८ भुरिग् अष्टिः, २४ विराड् अत्यष्टिः, १, ५ द्विपदा, ६, ८, ११, १३, १६, १८, १९, २४ प्रपदाः, २० ककुप्, २७ उपरिष्टाद् बृहती, २२ अनुष्टुप्, २३ निचृद् बृहती (२२, २३ याजुष्यौद्वे द्विपदे), २५, २६ अनुष्टुप्, २७, ३०, जगत्यौ, २८, ३० त्रिष्टुभौ। त्रिंशदृचं सूक्तम्।
इंग्लिश (4)
Subject
Victory, Freedom and Security
Meaning
Indra, lord omnipotent, you are the sole victorious lord of the universe, omniscient and omnipresent Lord Almighty invoked and adored by all humanity. O lord, Indra, pray inspire and energise this holy song of invocation and celebration, and be kind and gracious that we may live happy in your love and good will. O lord omnipresent Vishnu, infinite are your powers and potentials. Bless us with all forms of perceptive, organs and serviceable living beings and establish us in the nectar joy of immortality in the highest regions of Divinity.
Translation
O resplendent Lord, you are conqueror of all, cognizant of all; praised by multitude are you, O resplendent Lord. O resplendent Lord, may you urge onward this well-invoking praise-song. As such, may you be gracious to us. May we be in your favoured friendship. O pervading Lord, manifold, indeed, are your valours. May you enrich us with cattle of all sorts. May you put me in comfort and happiness in the highest heaven.
Translation
O Almighty Divinity, you are the most conquering force amongst all of the forces; you are omniscient and you are supplicated by all, O omnipotent Lord, you inspire in to us the bunch of vedic verses pregnant with charmful meaning, you please make us happy and may we always deserve your favour-pervasiveness.
Translation
Thou art the Vanquisher of all, O God! Thou art Omniscient, and invoked by the sages. O God! accept this hymn that fitly lauds Thee. Favor us: let Thy gracious love attend us. Manifold are Thy great deeds, Thine, O God! Sate us with creatures of all forms and colors: set me in happiness in the loftiest position.
संस्कृत (1)
सूचना
कृपया अस्य मन्त्रस्यार्थम् आर्य(हिन्दी)भाष्ये पश्यत।
टिप्पणीः
११−(त्वम्) (इन्द्र) (असि) (विश्वजित्) सर्वस्यजेता। वशीकर्ता (सर्ववित्) सर्वज्ञः (पुरुहूतः) बहुप्रकारेणाहूतः (इमम्)क्रियमाणम् (सुहवम्) शोभनाह्वानयुक्तम् (स्तोमम्) स्तवम् (आ) समन्तात् (ईरयस्व)प्राप्नुहि। अन्यत् पूर्ववत्-म० ८ ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
Misc Websites, Smt. Premlata Agarwal & Sri Ashish Joshi
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
Sri Amit Upadhyay
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
Sri Dharampal Arya
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal