अथर्ववेद - काण्ड {"suktas":143,"mantras":958,"kand_no":20}/ सूक्त 10/ मन्त्र 28
ऋषिः - ब्रह्मा
देवता - गौः, विराट्, अध्यात्मम्
छन्दः - त्रिष्टुप्
सूक्तम् - आत्मा सूक्त
2
इन्द्रं॑ मि॒त्रं वरु॑णम॒ग्निमा॑हु॒रथो॑ दि॒व्यः स सु॑प॒र्णो ग॒रुत्मा॑न्। ए॒कं सद्विप्रा॑ बहु॒धा व॑दन्त्य॒ग्निं य॒मं मा॑तरिश्वानमाहुः ॥
स्वर सहित पद पाठइन्द्र॑म् । मि॒त्रम् । वरु॑णम् । अ॒ग्निम् । आ॒हु॒: । अथो॒ इति॑ । दि॒व्य: । स: । सु॒ऽप॒र्ण: । ग॒रुत्मा॑न् । एक॑म् । सत् । विप्रा॑: । ब॒हु॒ऽधा । व॒द॒न्ति॒ । अ॒ग्निम् । य॒मम् । मा॒त॒रिश्वा॑नम् । आ॒हु॒: ॥१५.२८॥
स्वर रहित मन्त्र
इन्द्रं मित्रं वरुणमग्निमाहुरथो दिव्यः स सुपर्णो गरुत्मान्। एकं सद्विप्रा बहुधा वदन्त्यग्निं यमं मातरिश्वानमाहुः ॥
स्वर रहित पद पाठइन्द्रम् । मित्रम् । वरुणम् । अग्निम् । आहु: । अथो इति । दिव्य: । स: । सुऽपर्ण: । गरुत्मान् । एकम् । सत् । विप्रा: । बहुऽधा । वदन्ति । अग्निम् । यमम् । मातरिश्वानम् । आहु: ॥१५.२८॥
भाष्य भाग
हिन्दी (3)
विषय
जीवात्मा और परमात्मा के लक्षणों का उपदेश।
पदार्थ
(अग्निम्) अग्नि [सर्वव्यापक परमेश्वर] को (इन्द्रम्) इन्द्र [बड़े ऐश्वर्यवाला] (मित्रम्) मित्र, (वरुणम्) वरुण [श्रेष्ठ] (आहुः) वे [तत्त्वज्ञानी] कहते हैं, (अथो) और (सः) वह (दिव्यः) प्रकाशमय (सुपर्णः) सुन्दर पालन सामर्थ्यवाला (गरुत्मान्) स्तुतिवाला [गुरु आत्मा महान् आत्मा] है (विप्राः) बुद्धिमान् लोग (एकम्) एक (सत्) सत्तावाले [ब्रह्म] को (बहुधा) बहुत प्रकारों से (वदन्ति) कहते हैं, (अग्निम्) उसी अग्नि [सर्वव्यापक परमात्मा] को (यमम्) नियन्ता और (मातरिश्वानम्) आकाश में श्वास लेता हुआ [अर्थात् आकाश में व्यापक] (आहुः) वे बताते हैं ॥२८॥
भावार्थ
विद्वान् लोग परमात्मा के अनेक नामों से उसके गुण कर्म स्वभाव को जानकर और उसकी उपासना करके संसार में उन्नति करें ॥२८॥ यह मन्त्र ऋग्वेद में है−१।१६४।४६। और निरुक्त ७।१८ ॥ इति पञ्चमोऽनुवाकः ॥ इत्येकविंशः प्रपाठकः ॥ इति नवमं काण्डम् ॥ इति श्रीमद्राजाधिराजप्रथितमहागुणमहिमश्रीसयाजीरावगायकवाड़ाधिष्ठितबड़ोदेपुरीगतश्रावणमासपरीक्षायाम् ऋक्सामाथर्ववेदभाष्येषु लब्धदक्षिणेन श्रीपण्डितक्षेमकरणदासत्रिवेदिना कृते अथर्ववेदभाष्ये नवमं काण्डं समाप्तम् ॥
टिप्पणी
२८−(इन्द्रम्) परमैश्वर्यवन्तं परमात्मानम् (मित्रम्) स्नेहशालिनम् (वरुणम्) श्रेष्ठम् (अग्निम्) सर्वव्यापकम् (आहुः) कथयन्ति तत्त्वज्ञाः (अथो) अपि च (दिव्यः) दिवि प्रकाशे भवः (सः) (सुपर्णः) अ० १।२४।१। शोभनपालनः (गरुत्मान्) मृग्रोरुतिः। उ० १।९४। गॄ शब्दे स्तुतौ च−उति, मतुप्। गृणातिरर्चतिकर्मा-निघ० ३।१४। गृत्स इति मेधाविनाम गृणातेः स्तुतिकर्मणः-निरु० ९।५। गरुत्मान् गरणवान् गुर्वात्मा महात्मेति वा-निरु० ७।१८। स्तुतिमान्। महात्मा (एकम्) अद्वितीयम् (सत्) सत्ताविशिष्टम्। विद्यमानं ब्रह्म (विप्राः) मेधाविनः (बहुधा) अनेकप्रकारेण (वदन्ति) (अग्निम्) सर्वव्यापकं परमात्मानम् (यमम्) नियन्तारम् (मातरिश्वानम्) अ० ५।१०।८। मातरि अन्तरिक्षे श्वसन्तं चेष्टमानम् (आहुः) कथयन्ति ॥
विषय
'इन्द्र-मातरिश्वा' प्रभु
पदार्थ
१. (विप्राः) = अपने को विशेषरूप से ज्ञान से परिपूर्ण करनेवाले [वि+प्रा] लोग (एकं सत्) = उस अद्वितीय [पूर्ण स्वतन्त्र] सत्ता को ही (बहुधा वदन्ति) = भिन्न-भिन्न नामों से कहते हैं। (इन्द्रम) = उस सत्ता को ही 'परमैश्वर्यशाली', (मित्रम्) = सबके प्रति स्नेहमय, (वरुणम्) = श्रेष्ठ, (अग्रिम्) = सबसे अग्न स्थान में स्थित (आहु:) = कहते हैं। (अथ उ) = और निश्चय से (स:) = वे प्रभु ही (दिव्य:) = सब ज्योतिर्मय पदार्थों में दीस होनेवाले हैं, (सुपर्ण:) = पालनादि उत्तम कर्म करनेवाले हैं, (गरुत्मान्) = ब्रह्माण्ड-शकट का महान् भार उठानेवाले हैं। २. उस अद्वितीय सत्ता को ही (अग्रिम्) = आगे ले-चलनेवाला, (यमम्) = सर्वनियन्ता, (मातरिश्वा) = अन्तरिक्ष में सर्वत्र व्याप्त [मातरि अन्तरिक्षे श्वयति] (आहुः) कहते हैं।
भावार्थ
'इन्द्र' आदि नामों से प्रभु का स्तवन करते हुए हम भी वैसा ही बनने का प्रयत्न करें।
भाषार्थ
(विप्राः) मेधावीजन (एकम् सत्) एक परमेश्वर को (इन्द्रम्, मित्रम्, वरुणम्, अग्निम्) इन्द्र, मित्र, वरुण और अग्नि (आहुः) कहते हैं, (अथो) तथा (सः) वह (दिव्यः) दिव्य गुणों वाला (सुपर्णः) सुपालक तथा (गरुत्मान्१) महान्-आत्मा है। विप्र लोग (एकम् सद्) एक होते हुए को (बहुधा) बहुत प्रकार से अर्थात् बहुत नामों से (वदन्ति) कहते हैं, उसे (अग्निम्, यमम्, मातरिश्वानम्) अग्नि, यम और मातरिश्वा (आहु) कहते हैं।
टिप्पणी
[मन्त्र में "अग्निम्" पद दो वार पठित है। अतः एक अग्नि पद द्वारा निरुक्तानुसार "अग्रणी" अर्थ उपयुक्त प्रतीत होता है। महर्षि दयानन्द ने दो वार पठित अग्नि की दृष्टि से मन्त्र के भावार्थ में दो प्रकार की अग्नियां कही हैं। यथा "जैसे अग्न्यादि पदार्थों के इन्द्रादि नाम हैं, वैसे एक परमात्मा के अग्नि आदि सहस्रों नाम वर्तमान हैं। जितने परमेश्वर के गुण कर्म स्वभाव हैं, उतने ही इस परमात्मा के नाम हैं"। (ऋ० १।१६४।४६)। सुपर्णः= सुपालकः [पॄ पालनपूरणयोः]। गरुत्मान् = महान् आत्मा। गरु (गुरु, महान्) + त्मान् (आत्मा)। यथा त्मना=आत्मना (अथर्व० ५/१७/११; ७/५०/१ ; २०/१६/७ आदि)। गरुत्मान्= “गुर्वात्मा, महात्मेति वा" (निरुक्त ७।५।१८)] [१. "गरुत्मान" का अर्थ "गरुड़" पक्षी भी होता है (अथर्व० ४।६।३)। सुपर्णः= उत्तम पंखों बाले गरुड़ के समान शक्तिशाली। पक्षियों में सर्वाधिक शक्तिवाला गरुड़ माना गया है। अथवा "अथापि ब्राह्मणं भवति 'अग्निः सर्वा देवताः' (ऐ० ब्रा० २,३)। तस्यइदं भूयसे निवेचनाय। इन्द्रादीश्च अग्निम् आहु:। अथो दिव्यः स सुपतनः गरण तामादित्यश्च। एकमेव सन्तमग्निं बहुशरीरपरिग्रहात् बहुधा वदन्ति। अग्निम् एव यमम् मातरिश्वानम् च आहुः" (ऋ० १६४।४६,वेङ्कट माधव)। आदित्य "मरणवान है, आदित्य उदित होते सितारों, चन्द्रमा और रात्री को निगीर्ण कर लेता है।]
इंग्लिश (4)
Subject
Spiritual Realisation
Meaning
Reality is one, Truth is one, Ishvara, God, is One and only One, not more than One. The noble and the wise speak of it in many ways. They call it Indra, glorious, Mitra, universal friend, Varuna, highest adorable, Agni, light of life, Suparna, supreme beauteous, Garutman, supreme dynamic. They say it is Agni, life and leader of existence, Yama, supreme controller, law and justice, and the judge, and Matarishva, supreme energy of the universe.
Translation
They have styled (Him, God or the sun) indra (the resplendent), mitra (the surveyor), varuna (the venerable), agni (the adorable), and He is the celestial, well-winged garutmat (the great), for learned priests call one by many names as they speak of the adorable as yama (ordainer) and matarisvan (cosmic breath). (Also Rg. I.164.46)
Translation
They call Him Indra—God of Supreme power, Mitra—The friend of all, Varuna—The most Desirable Being, Agni—The All-Knowing, Divyathe Shining one and Garutman—The Mighty Soul, The sages describe the one Being in various ways calling Him Agni—Self-refulgent one, Yama—The Ordainer of the World and Matrishvan—The Life-energy of the Universe.
Translation
The All-pervading God is spoken by the sages as Indra (Highly Glorious), Mitra (Friendly, loving) Varuna (Excellent). They call him as Divya (Refulgent) Suparna (Great Nourisher) Garutmana (Adorable, Wise, Great soul). The bards call the Everlasting: One by many a title; they call Him Agni (Refulgent) Yama (Controller) Matrishwanam (Pervaded in space or Matter).
संस्कृत (1)
सूचना
कृपया अस्य मन्त्रस्यार्थम् आर्य(हिन्दी)भाष्ये पश्यत।
टिप्पणीः
२८−(इन्द्रम्) परमैश्वर्यवन्तं परमात्मानम् (मित्रम्) स्नेहशालिनम् (वरुणम्) श्रेष्ठम् (अग्निम्) सर्वव्यापकम् (आहुः) कथयन्ति तत्त्वज्ञाः (अथो) अपि च (दिव्यः) दिवि प्रकाशे भवः (सः) (सुपर्णः) अ० १।२४।१। शोभनपालनः (गरुत्मान्) मृग्रोरुतिः। उ० १।९४। गॄ शब्दे स्तुतौ च−उति, मतुप्। गृणातिरर्चतिकर्मा-निघ० ३।१४। गृत्स इति मेधाविनाम गृणातेः स्तुतिकर्मणः-निरु० ९।५। गरुत्मान् गरणवान् गुर्वात्मा महात्मेति वा-निरु० ७।१८। स्तुतिमान्। महात्मा (एकम्) अद्वितीयम् (सत्) सत्ताविशिष्टम्। विद्यमानं ब्रह्म (विप्राः) मेधाविनः (बहुधा) अनेकप्रकारेण (वदन्ति) (अग्निम्) सर्वव्यापकं परमात्मानम् (यमम्) नियन्तारम् (मातरिश्वानम्) अ० ५।१०।८। मातरि अन्तरिक्षे श्वसन्तं चेष्टमानम् (आहुः) कथयन्ति ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
Misc Websites, Smt. Premlata Agarwal & Sri Ashish Joshi
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
Sri Amit Upadhyay
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
Sri Dharampal Arya
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal