English
अथर्ववेद - काण्ड 10/ सूक्त 7/ मन्त्र 8
सूक्त - अथर्वा, क्षुद्रः
देवता - स्कन्धः, आत्मा
छन्दः - भुरिक्त्रिष्टुप्
सूक्तम् - सर्वाधारवर्णन सूक्त
यत्प॑र॒मम॑व॒मं यच्च॑ मध्य॒मं प्र॒जाप॑तिः ससृ॒जे वि॒श्वरू॑पम्। किय॑ता स्क॒म्भः प्र वि॑वेश॒ तत्र॒ यन्न प्रावि॑श॒त्किय॒त्तद्ब॑भूव ॥
स्वर सहित पद पाठयत् । प॒र॒मम् । अ॒व॒मम् । यत् । च॒ । म॒ध्य॒मम् । प्र॒जाऽप॑ति: । स॒सृ॒जे । वि॒श्वऽरू॑पम् । किय॑ता । स्क॒म्भ: । प्र । वि॒वे॒श॒ । तत्र॑ । यत् । न । प्र॒ऽअवि॑शत् । किय॑त् । तत् । ब॒भू॒व॒ ॥७.८॥
स्वर रहित मन्त्र
यत्परममवमं यच्च मध्यमं प्रजापतिः ससृजे विश्वरूपम्। कियता स्कम्भः प्र विवेश तत्र यन्न प्राविशत्कियत्तद्बभूव ॥
स्वर रहित पद पाठयत् । परमम् । अवमम् । यत् । च । मध्यमम् । प्रजाऽपति: । ससृजे । विश्वऽरूपम् । कियता । स्कम्भ: । प्र । विवेश । तत्र । यत् । न । प्रऽअविशत् । कियत् । तत् । बभूव ॥७.८॥
अथर्ववेद - काण्ड » 10; सूक्त » 7; मन्त्र » 8
मन्त्रार्थ -
(प्रजापतिः-यत्-विश्वरूपं परमं मध्यमं यत्-च-अवमं विससृजे) वह समष्टिरूप वायु "य एष वायुः प्रजापतिः तस्मिन् त्रै एभेऽन्तरिक्ष समन्ते पर्यक्त" (शतः ८।३।४।१५) मध्यस्थानीयदेवता प्रजापतिः"प्रजानां पाता वा पालयिता वा (निरुक्त १०।४४) उस विश्वरूप में हैं ऐसे परम द्यलोक-सूर्यादि-मध्यम अन्तरिक्ष लोक गत चन्द्रादि श्रवम-पृथिवीजातीय लोक अपने आश्रय में विशेष गतिमान करता है (स्कम्भः कियता-तत्-प्रविवेश) स्कम्भ-सर्वाधार देव कितने अर्थात् कुछ अल्प अंश से ही उसमें प्रविष्ट है उस सर्वाधार के अनन्त होने से (यत् न प्राविशत् तत् कियत्-बभूव) जो प्रविष्ट नहीं हुआ वह कितना असीम है "पादोऽस्य विश्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतंदिवि ॥८॥
टिप्पणी -
इस सूक्त पर सायणभाष्य नहीं है, परन्तु इस पर टिप्पणी में कहा है कि स्कम्भ इति सनातनतमो देवो "ब्रह्मणो प्याद्यभूतः । अतो ज्येष्ठं ब्रह्म इति तस्य संज्ञा । विराडपि तस्मिन्नेव समाहितः” । अर्थात् स्कम्भ यह अत्यन्त सनातन देव है जो ब्रह्म से भी आदि हैं अतः ज्येष्ठ ब्रह्म यह उसका नाम है विराड् भी उसमें समाहित है । यह सायण का विचार है ॥
विशेष - ऋषिः—अथर्वा ( स्थिर-योगयुक्त ) देवनाः - स्कम्भः, आत्मा वा ( स्कम्भ-विश्व का खम्भा या स्कम्मरूप आत्मा-चेतन तत्त्व-परमात्मा )
इस भाष्य को एडिट करें