English
अथर्ववेद - काण्ड 10/ सूक्त 7/ मन्त्र 1
सूक्त - अथर्वा, क्षुद्रः
देवता - स्कन्धः, आत्मा
छन्दः - विराड्जगती
सूक्तम् - सर्वाधारवर्णन सूक्त
कस्मि॒न्नङ्गे॒ तपो॑ अ॒स्याधि॑ तिष्ठति॒ कस्मि॒न्नङ्ग॑ ऋ॒तम॒स्याध्याहि॑तम्। क्व व्र॒तं क्व श्र॒द्धास्य॑ तिष्ठति॒ कस्मि॒न्नङ्गे॑ स॒त्यम॑स्य॒ प्रति॑ष्ठितम् ॥
स्वर सहित पद पाठकस्मि॑न् । अङ्गे॑ । तप॑: । अ॒स्य॒ । अधि॑ । ति॒ष्ठ॒ति॒ । कस्मि॑न् । अङ्गे॑ । ऋ॒तम् । अ॒स्य॒ । अधि॑ । आऽहि॑तम् । क्व᳡ । व्र॒तम् । क्व᳡ । श्र॒ध्दा । अ॒स्य । ति॒ष्ठ॒ति॒ । कस्मि॑न् । अङ्गे॑ । स॒त्यम् । अ॒स्य॒ । प्रति॑ऽस्थितम् ॥७.१॥
स्वर रहित मन्त्र
कस्मिन्नङ्गे तपो अस्याधि तिष्ठति कस्मिन्नङ्ग ऋतमस्याध्याहितम्। क्व व्रतं क्व श्रद्धास्य तिष्ठति कस्मिन्नङ्गे सत्यमस्य प्रतिष्ठितम् ॥
स्वर रहित पद पाठकस्मिन् । अङ्गे । तप: । अस्य । अधि । तिष्ठति । कस्मिन् । अङ्गे । ऋतम् । अस्य । अधि । आऽहितम् । क्व । व्रतम् । क्व । श्रध्दा । अस्य । तिष्ठति । कस्मिन् । अङ्गे । सत्यम् । अस्य । प्रतिऽस्थितम् ॥७.१॥
अथर्ववेद - काण्ड » 10; सूक्त » 7; मन्त्र » 1
मन्त्रार्थ -
(अस्य कस्मिन्-अङ्ग-तपः-अधितिष्ठति) इस स्कम्भ अर्थात् सर्वाधार भूत परब्रह्म के किसी भी अङ्गरूप एक देश स्थूल जगत् में तप-तपन क्रिया-परिणामकारी कर्म अधिष्ठित है- वर्तमान है (अस्य कस्मिन् अङ्गे ऋतम्-अध्याहितम्) इस आधार भूत परब्रह्म के किसी एकदेश सूक्ष्म रूपमें ऋत-ज्ञानमनन रूप "मनो वा ऋतम्" (जै०उ० ३।।६।५) रखा है (अस्य क्वव्रतं क्व श्रद्धा तिष्ठति) इस, आधार भूत परब्रह्म के किसी भी एक देश में व्रत - कार्य करने का संकल्प तथा किसी भी देश में निजी शक्ति रहती है (अस्य कस्मिन् अङ्गे सत्यं प्रतिष्ठितम्) इस पर- ब्रह्म के किसी भी एक देश में सत्य धारक धर्म नियम प्रतिष्टित हैं "यो धर्मः सत्यं वै तत्" (शत. १४।२।२।६) ॥१॥
टिप्पणी -
परन्तु इस पर टिप्पणी में कहा है कि स्कम्भ इति सनातनतमो देवो "ब्रह्मणो प्याद्यभूतः । अतो ज्येष्ठं ब्रह्म इति तस्य संज्ञा । विराडपि तस्मिन्नेव समाहितः” । अर्थात् स्कम्भ यह अत्यन्त सनातन देव है जो ब्रह्म से भी आदि हैं अतः ज्येष्ठ ब्रह्म यह उसका नाम है विराड् भी उसमें समाहित है । यह सायण का विचार है ॥
विशेष - ऋषिः—अथर्वा ( स्थिर-योगयुक्त ) देवनाः - स्कम्भः, आत्मा वा ( स्कम्भ-विश्व का खम्भा या स्कम्मरूप आत्मा-चेतन तत्त्व-परमात्मा ) इस सूक्त पर सायणभाष्य नहीं है,
इस भाष्य को एडिट करें