English
Sidebar
अथर्ववेद - काण्ड 14/ सूक्त 2/ मन्त्र 69
सूक्त - आत्मा
देवता - त्र्यवसाना षट्पदा अतिशाक्वरी
छन्दः - सवित्री, सूर्या
सूक्तम् - विवाह प्रकरण सूक्त
अङ्गा॑दङ्गाद्व॒यम॒स्या अप॒ यक्ष्मं॒ नि द॑ध्मसि। तन्मा प्राप॑त्पृथि॒वीं मोतदे॒वान्दिवं॒ मा प्राप॑दु॒र्वन्तरि॑क्षम्। अ॒पो मा प्राप॒न्मल॑मे॒तद॑ग्नेय॒मं मा प्राप॑त्पि॒तॄंश्च॒ सर्वा॑न् ॥
स्वर सहित पद पाठअङ्गा॑त्ऽअङ्गात् । व॒यम् । अ॒स्या: । अप॑ । यक्ष्म॑म् । नि । द॒ध्म॒सि॒ । तत् । मा । प्र । आ॒प॒त् । पृ॒थि॒वीम् । मो । उ॒त । दे॒वान । दिव॑म् । मा । प्र । आ॒प॒त् । उ॒रु । अ॒न्तरि॑क्षम् । अ॒प: । मा । प्र । आ॒प॒त् । मल॑म् । ए॒तत् । अ॒ग्ने॒ । य॒मम् । मा । प्र । आ॒प॒त् । पि॒तॄन् । च॒ । सर्वा॑न् ॥२.६९॥
स्वर रहित मन्त्र
अङ्गादङ्गाद्वयमस्या अप यक्ष्मं नि दध्मसि। तन्मा प्रापत्पृथिवीं मोतदेवान्दिवं मा प्रापदुर्वन्तरिक्षम्। अपो मा प्रापन्मलमेतदग्नेयमं मा प्रापत्पितॄंश्च सर्वान् ॥
स्वर रहित पद पाठअङ्गात्ऽअङ्गात् । वयम् । अस्या: । अप । यक्ष्मम् । नि । दध्मसि । तत् । मा । प्र । आपत् । पृथिवीम् । मो । उत । देवान । दिवम् । मा । प्र । आपत् । उरु । अन्तरिक्षम् । अप: । मा । प्र । आपत् । मलम् । एतत् । अग्ने । यमम् । मा । प्र । आपत् । पितॄन् । च । सर्वान् ॥२.६९॥
अथर्ववेद - काण्ड » 14; सूक्त » 2; मन्त्र » 69
विषय - नीरोगता का रहस्य
पदार्थ -
१. (वयम्) = हम शुद्धता व अग्रिहोत्रादि द्वारा (अस्या:) = इस युवति के (अङ्गात् अङ्गात्) = प्रत्येक अंग से (यक्ष्मं अपनिदध्मसि) = रोग को सुदूर निवारित करते हैं। (तत्) = वह रोग (पृथिवीं मा प्रापत्) = इस शरीररूप पृथिवी को मत प्राप्त हो (उत) = और (देवान् मा) = विषयों की प्रकाशक इन इन्द्रियों को मत प्राप्त हो। (दिवं मा प्रापत्) = मस्तिष्करूप धुलोक में न प्राप्त हो तथा (उरु अन्तरिक्षम्) = इस विशाल हृदयान्तिरक्ष में मत प्राप्त हो। २. (अग्ने) = यज्ञिय अग्ने! (एतत्) = यह रोगजनक (मलम्) = मल (अपः मा प्रापत्) = रेत:कणों में मत प्राप्त हो जाए। (यम मा प्रापत्) = यह मल इस दम्पतीरूप जोड़े को मत प्राप्त हो (उ) = तथा (सर्वान् पितृन्) = सब पितरों को भी मत प्राप्त हो। वस्तुत: रोगजनक मल से बचने का साधन भी 'यम तथा पितन्' शब्द से संकेतित हो रहा है। हमें संयमी बनना है तथा रक्षणात्मक कार्यों में प्रवृत्त रहना है, रोगों से बचने का यही मार्ग है।
भावार्थ -
इस नवविवाहित युवति के शरीर में नीरोगता हो, इसमें रोगकृमियों का प्राबल्य न हो जाए। इसके 'शरीर, इन्द्रियों, मस्तिष्क, हृदय, रेत:कण' रोगजनक मलों से प्रभावित न हों। इस घर में सब संयमी बने रहें व रक्षणात्मक कार्यों में प्रवृत्त रहें। इसप्रकार यहाँ सब नीरोग रहें।
इस भाष्य को एडिट करें