English
अथर्ववेद - काण्ड {"suktas":143,"mantras":958,"kand_no":20}/ सूक्त 3/ मन्त्र 44
तत॑श्चैनम॒न्याभ्या॑मू॒रुभ्यां॒ प्राशी॒र्याभ्यां॑ चै॒तं पूर्व॒ ऋष॑यः॒ प्राश्न॑न्। ऊ॒रू ते॑ मरिष्यत॒ इत्ये॑नमाह। तं वा अ॒हं ना॒र्वाञ्चं॒ न परा॑ञ्चं॒ न प्र॒त्यञ्च॑म्। मि॒त्राव॑रुणयोरू॒रुभ्या॑म्। ताभ्या॑मेनं॒ प्राशि॑षं॒ ताभ्या॑मेनमजीगमम्। ए॒ष वा ओ॑द॒नः सर्वा॑ङ्गः॒ सर्व॑परुः॒ सर्व॑तनूः। सर्वा॑ङ्ग ए॒व सर्व॑परुः॒ सर्व॑तनूः॒ सं भ॑वति॒ य ए॒वं वेद॑।
स्वर सहित पद पाठतत॑: । च॒ । ए॒न॒म् । अ॒न्याभ्या॑म् । ऊ॒रुऽभ्या॑म् । प्र॒ऽआशी॑: । याभ्या॑म् । च॒ । ए॒तम् । पूर्वे॑ । ऋष॑य: । प्र॒ऽआश्न॑न् ॥ ऊ॒रू॑ इति॑ । ते॒ । म॒रि॒ष्य॒त॒: । इति॑ । ए॒न॒म् । आ॒ह॒ ॥ तम् । वै । अ॒हम् । न । अ॒वाञ्च॑म् । न । परा॑ञ्चम् । न । प्र॒त्यञ्च॑म् ॥ मि॒त्रावरु॑णयो: । ऊ॒रुऽभ्या॑म् ॥ ताभ्या॑म् । ए॒न॒म् । प्र । आ॒शि॒ष॒म् । ताभ्या॑म् । ए॒न॒म् । अ॒जी॒ग॒म॒म् ॥ ए॒ष: । वै । ओ॒द॒न: । सर्व॑ऽअङ्ग: । सर्व॑ऽपरु: । सर्व॑ऽतनू: ॥ सर्व॑ऽअङ्ग: । ए॒व । सर्व॑ऽपरु: । सर्व॑ऽतनू: । सम् । भ॒व॒ति॒ । य: । ए॒वम् । वेद॑ ॥४.१३॥
स्वर रहित मन्त्र
ततश्चैनमन्याभ्यामूरुभ्यां प्राशीर्याभ्यां चैतं पूर्व ऋषयः प्राश्नन्। ऊरू ते मरिष्यत इत्येनमाह। तं वा अहं नार्वाञ्चं न पराञ्चं न प्रत्यञ्चम्। मित्रावरुणयोरूरुभ्याम्। ताभ्यामेनं प्राशिषं ताभ्यामेनमजीगमम्। एष वा ओदनः सर्वाङ्गः सर्वपरुः सर्वतनूः। सर्वाङ्ग एव सर्वपरुः सर्वतनूः सं भवति य एवं वेद।
स्वर रहित पद पाठतत: । च । एनम् । अन्याभ्याम् । ऊरुऽभ्याम् । प्रऽआशी: । याभ्याम् । च । एतम् । पूर्वे । ऋषय: । प्रऽआश्नन् ॥ ऊरू इति । ते । मरिष्यत: । इति । एनम् । आह ॥ तम् । वै । अहम् । न । अवाञ्चम् । न । पराञ्चम् । न । प्रत्यञ्चम् ॥ मित्रावरुणयो: । ऊरुऽभ्याम् ॥ ताभ्याम् । एनम् । प्र । आशिषम् । ताभ्याम् । एनम् । अजीगमम् ॥ एष: । वै । ओदन: । सर्वऽअङ्ग: । सर्वऽपरु: । सर्वऽतनू: ॥ सर्वऽअङ्ग: । एव । सर्वऽपरु: । सर्वऽतनू: । सम् । भवति । य: । एवम् । वेद ॥४.१३॥
भाष्य भाग
हिन्दी (4)
विषय
ब्रह्मविद्या का उपदेश।
पदार्थ
[हे जिज्ञासु !] (च) यदि (एनम्) इस [ओदन नाम परमेश्वर] को (ततः) उन [दो जाँघों] से (अन्याभ्याम्) भिन्न (ऊरुभ्याम्) दो जंघाओं से (प्राशीः) तूने खाया [अनुभव किया] है, (याभ्याम्) जिन दोनों से (च) ही (एनम्) इस [परमेश्वर] को (पूर्वे) पहिले (ऋषयः) ऋषियों [वेदार्थ जाननेवालों] ने (प्राश्नन्) खाया [अनुभव किया] था। [तब] (ते) तेरे (ऊरु) दोनों जंघाएँ (मरिष्यतः) मरेंगी−(इति) ऐसा (एनम्) इस [जिज्ञासु] से (आह) वह [आचार्य] कहे ॥[जिज्ञासु का उत्तर]−(अहम्) मैंने (वै) निश्चय करके (न) अब (तम्) उस (अर्वाञ्चम्) पीछे वर्तमान रहनेवाले, (न) अब (पराञ्चम्) दूर वर्तमान और (न) अब (प्रत्यञ्चम्) प्रत्यक्ष वर्तमान [परमेश्वर] को [खाया अर्थात् अनुभव किया है]। (मित्रावरुणयोः) दोनों प्रेरणा करनेवाले, और श्रेष्ठ गुणवाले [आचार्य और शिष्य] के (ताभ्याम्) उन (ऊरुभ्याम्) दोनों जंघाओं से (एनम्) इस [परमेश्वर] को (प्र आशिषम्) मैंने खाया [अनुभव किया] है, (ताभ्याम्) उन दोनों से (एनम्) इसको (अजीगमम्) मैंने पाया है ॥(एषः वै) यही.... म० ३२ ॥४४॥
भावार्थ
मन्त्र ३२ के समान ॥४४॥
टिप्पणी
४४−(ततः) ताभ्यामूरुभ्याम् (ऊरुभ्याम्) जङ्घाभ्याम् (ऊरू) जानूपरिभागौ (मरिष्यतः) त्यक्तप्राणौ भविष्यतः (मित्रावरुणयोः) अ० १।३।२, ३। डुमिञ् प्रक्षेपणे−क्त्र। मित्रः प्रेरकः। वृञ् वरणे-उनन्। वरुणो वरो वरणीयः। प्रेरकश्रेष्ठगुणयोः। आचार्यशिष्ययोः। अन्यत् पूर्ववत् ॥
विषय
मित्रावरुणयो: ऊरुभ्याम्
पदार्थ
१. ['अर्पते अनेन' 'अर्तेरूरच्च' सूत्र से कु प्रत्यय व ऋको ऊर आदेश]'ऊरु' गति के साधनभूत होते हैं। वेद के अनुसार हमारी सब गति 'मित्र व वरुण' की होनी चाहिए, अर्थात् हमारे सब कार्य स्नेह व निषता के साथ होने चाहिएँ। (तत: च) = और तब (याभ्यां च ऊरुभ्याम्) = निश्चय से जिन ऊरु-प्रदेशों से-जङ्गाओं [Thighs] से (पूर्वे ऋषय:) = पालक तत्वद्रष्टाओं ने (एतं प्राश्नन्) = इस ब्रह्मौदन को खाया, (अन्याभ्याम्) = उनसे भिन्न ऊरुओं से (एनं प्राशी:) = इस ओदन को तूने खाया तो (ते ऊरू मरिष्यतः इति) = तेरे ये ऊरूप्रदेश विकृत हो जाएँगे-मर जाएँगे। ऐसा वह ब्रह्मज्ञानी (एनं आह) = इसे कहता है (अहम्) = मैंने तो (वै) = निश्चय से (तम्) = उस ब्रह्मौदन को (न अर्वाञ्चं न पराञ्चं न प्रत्यञ्चम्) = न केवल नीचे पृथिवी के पदार्थों का, न ही सुदूर धुलोक के पदार्थों का और न ही केवल सम्मुखस्थ अन्तरिक्षलोक के पदार्थों का ज्ञान देनेवाला जाना है। मैंने तो (एनम्) = इस ब्रह्मौदन को (ताभ्यां मित्रावरुणयोः ऊरुभ्याम्) = उन मित्र और वरुण के ऊरु-प्रदेशों के हेतु से (प्राशिषम्) = खाया है, (ताभ्याम्) = उनके हेतु से ही (एनं अजीगमम्) = इसे प्राप्त किया है। २. (एषः वा ओदन:०)[शेष पूर्ववत्]
भावार्थ
हम वेदज्ञान द्वारा प्रेरणा लेकर सदा स्नेह व निझैषता से गतिवाले बनें और इसप्रकार अपने ऊरु-प्रदेशों को पूर्ण स्वस्थ बनाएँ।
भाषार्थ
(पूर्वे ऋषयः) पूर्व काल के या सद्गुणों से पूरित ऋषियों ने (याभ्याम्, ऊरुभ्याम्) जिन दो ऊरुओं से (एतम्) इस ओदन को (प्राश्नन्) प्राशन किया है, (ततः) उस से (अन्याभ्याम्) भिन्न प्रकार के (ऊरुभ्याम्) ऊरुओं से (च= चेत्) यदि (एनम्) इस ओदन का (प्राशीः) तू ने प्राशन किया है, तो (ते) तेरे (उरु) दोनों ऊरु (मरिष्यतः) प्राणहीन हो जायेंगे, निःशक्त हो जायेंगे, (इति) यह (एनम्) इस प्राशनकर्त्ता को विज्ञ (आह) कहता है। (तं वा अहं नार्वाञ्चं न पराञ्चं न प्रत्यञ्चम्) अर्थ पूर्ववत् मन्त्र ३५। (ताभ्याम् मित्रावरुणयोः, ऊरुभ्याम्) मित्र और वरुण के उन दो ऊरुओं से (एनम्) इस ओदन का (प्राशिषम्) मैंने प्राशन किया है, (ताभ्याम्) उन द्वारा (एनम्) इस ओदन को (अजीगमम्) मैंने अन्य अङ्गों में पहुंचाया है, अर्थात् इस ओदन के परिपक्व रस को अन्य अङ्गो में पहुंचाया है। (एष वा ओदन….. वेद) अर्थ पूर्ववत् मन्त्र ३५।
टिप्पणी
[ऊरु= यह, thighs "ऊर्वोरोजः" (अथर्व० १९।६०।२) ऊरुओं ओज होता है, जिस से ऊरु समग्र शरीर के भार को उठाए रखते हैं। भोजन इस प्रकार का और इस दृष्टि से करना चाहिये जिस से ऊरुओं में ओजस् की प्राप्ति हो। इस के लिये मित्र और वरुण के ऊरुओं को लक्ष्य बनाना चाहिये। मित्र है सूर्य, और वरुण है चन्द्रमा। मित्र पूर्व दिशा से उदित होता है, और चन्द्रमा पश्चिम दिशा से। वरुण,पश्चिम दिशा का अधिपति है। यथा “प्रतीची दिग् वरुणोऽधिपतिः" (अथर्व० ३।२७।३)। सूर्य और चन्द्रमा की किरणें इन दोनों के ऊरु हैं। ये बड़े ओज वाले हैं। मानो इन की किरण रूपी ऊरुओं ने इन भारी सूर्य और चान्द के बोझ को उठाया हुआ है]।
विषय
ब्रह्मोदन के उपभोग का प्रकार।
भावार्थ
(एनम् आह) गुरु जिज्ञासु को उपदेश करता है (याभ्यां च एतं०) जिन ऊरू=जांघों से पूर्व ऋषियों ने इसका भोग किया (ततः च एनं अन्याभ्यां ऊरुभ्यां प्राशीः) यदि उनके अतिरिक्त जंघाओं से तू भोग करेगा तो (ते ऊरू मरिष्यतः इति) तेरी जांघें मारी जाएंगी। (तं वा०) इत्यादि पूर्ववत्। (मित्रावरुणयोः ऊरूभ्याम्) मित्र और वरुण की बनी जांघों से पूर्व ऋषियों ने भोग किया था। (ताभ्याम् एनं प्राशिषं ताभ्याम् एनम् अजीगमम्) उन दोनों से मैं उसका भोग करूं और उन दोनों से अन्यों को प्राप्त कराऊं। (एष वा०) इत्यादि पूर्ववत्।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
अथर्वा ऋषिः। मन्त्रोक्तो ब्रह्मौदनो देवता। ३२, ३८, ४१ एतासां (प्र०), ३२-३९ एतासां (स०) साम्नी त्रिष्टुभः, ३२, ३५, ४२ आसां (द्वि०) ३२-४९ आसां (तृ०) ३३, ३४, ४४-४८ आसां (पं०) एकपदा आसुरी गायत्री, ३२, ४१, ४३, ४७ आसां (च०) दैवीजगती, ३८, ४४, ४६ (द्वि०) ३२, ३५-४३, ४९ आसां (पं०) आसुरी अनुष्टुभः, ३२-४९ आसां (पं०) साम्न्यनुष्टुभः, ३३–४९ आसां (प्र०) आर्च्य अनुष्टुभः, ३७ (प्र०) साम्नी पंक्ति:, ३३, ३६, ४०, ४७, ४८ आसां (द्वि०) आसुरीजगती, ३४, ३७, ४१, ४३, ४५ आसां (द्वि०) आसुरी पंक्तयः, ३४ (च०) आसुरी त्रिष्टुप् ४५, ४६, ४८ आसां (च०) याजुष्योगायत्र्यः, ३६, ४०, ३७ आसां (च०) दैवीपंक्तयः, ३८, ३९ एतयोः (च०) प्राजापत्यागायत्र्यौ, ३९ (द्वि०) आसुरी उष्णिक्, ४२, ४५, ४९ आसां (च०) दैवी त्रिष्टुभः, ४९ (द्वि०) एकापदा भुरिक् साम्नीबृहती। अष्टादशर्चं द्वितीय पर्यायसूक्तम्॥
इंग्लिश (4)
Subject
Odana
Meaning
And for that reason, if you eat of that Odana with any other thighs and lustrous vitality than that with which the ancient Rshis ate of it, then both your thighs will be devitalised, thus said the master to the disciple. And so I eat of that Odana neither greedily as it is closest, nor desperately as it is farthest, nor of necessity as it is within and discordant. I have received it from the light, lustre and vitality of the vast sun and moon. With that light and virility I have eaten of it, and with that I have obtained it. And this Odana is complete in all respects, perfect in all parts, and perfect whole in body form. And he that knows this and thus receives grows complete in all respects, perfect in all parts, and perfect whole in body form.
Translation
If thou hast eaten it with other thighs than those with which the ancient seers ate this, thy thighs will die: thus one says to him; it verily (have) I not (eaten) coming hither, nor retiring, nor coming on; with the thighs of Mitra and Varuna, therewith have I etc. ete..
Translation
Wise man etc.....With different thighs...the most of you will perish...with thighs known as Mitra—varuna, the hydrogen and oxygen…....
Translation
The preceptor should say to the seeker after truth, 'If thou wilt try to realize God with thighs not strong like those of the ancient sages, thy thigh will perish.' Verily have I now realized God, Who exists after the dissolution of the universe, is far from the ignorant, and near the learned. Like the ancient sages, with thighs cooperating like Mitra and Varuna, have I realized God and acquired Him. Verily this God is Resourceful, Nourishing, and Serviceable. He who thus knows God becomes resourceful, nourishing and serviceable.
Footnote
Mitra and Varuna: The teacher and pupil. Just as they cooperate with each other and work together, so should the thighs of a seeker working together take him to Yogis from whom he can learn about God.
संस्कृत (1)
सूचना
कृपया अस्य मन्त्रस्यार्थम् आर्य(हिन्दी)भाष्ये पश्यत।
टिप्पणीः
४४−(ततः) ताभ्यामूरुभ्याम् (ऊरुभ्याम्) जङ्घाभ्याम् (ऊरू) जानूपरिभागौ (मरिष्यतः) त्यक्तप्राणौ भविष्यतः (मित्रावरुणयोः) अ० १।३।२, ३। डुमिञ् प्रक्षेपणे−क्त्र। मित्रः प्रेरकः। वृञ् वरणे-उनन्। वरुणो वरो वरणीयः। प्रेरकश्रेष्ठगुणयोः। आचार्यशिष्ययोः। अन्यत् पूर्ववत् ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
Misc Websites, Smt. Premlata Agarwal & Sri Ashish Joshi
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
Sri Amit Upadhyay
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
Sri Dharampal Arya
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal