Loading...
मन्त्र चुनें
  • अथर्ववेद का मुख्य पृष्ठ
  • अथर्ववेद - काण्ड {"suktas":143,"mantras":958,"kand_no":20}/ सूक्त 3/ मन्त्र 45
    ऋषिः - अथर्वा देवता - मन्त्रोक्ताः छन्दः - सूक्तम् - ओदन सूक्त
    0

    तत॑श्चैनम॒न्याभ्या॑मष्ठी॒वद्भ्यां॒ प्राशी॒र्याभ्यां॑ चै॒तं पूर्व॒ ऋष॑यः॒ प्राश्न॑न्। स्रा॒मो भ॑विष्य॒सीत्ये॑नमाह। तं वा अ॒हं ना॒र्वाञ्चं॒ न परा॑ञ्चं॒ न प्र॒त्यञ्च॑म्। त्वष्टु॑रष्ठी॒वद्भ्या॑म्। ताभ्या॑मेनं॒ प्राशि॑षं॒ ताभ्या॑मेनमजीगमम्। ए॒ष वा ओ॑द॒नः सर्वा॑ङ्गः॒ सर्व॑परुः॒ सर्व॑तनूः। सर्वा॑ङ्ग ए॒व सर्व॑परुः॒ सर्व॑तनूः॒ सं भ॑वति॒ य ए॒वं वेद॑ ॥

    स्वर सहित पद पाठ

    तत॑: । च॒ । ए॒न॒म् । अ॒न्याभ्या॑म् । अ॒ष्ठी॒वत्ऽभ्या॑म् । प्र॒ऽआशी॑: । याभ्या॑म् । च॒ । ए॒तम् । पूर्वे॑ । ऋष॑य: । प्र॒ऽआश्न॑न् ॥ स्रा॒म: । भ॒वि॒ष्य॒सि॒ । इति॑ । ए॒न॒म् । आ॒ह॒ ॥ तम् । वै । अ॒हम् । न । अ॒र्वाञ्च॑म् । न । परा॑ञ्चम् । न । प्र॒त्यञ्च॑म् । त्वष्टु॑: । अ॒ष्ठी॒वत्ऽभ्या॑म् ॥ ताभ्या॑म् । ए॒न॒म् । प्र । आ॒शि॒ष॒म् । ताभ्या॑म् । ए॒न॒म् । अ॒जी॒ग॒म॒म् ॥ ए॒ष: । वै । ओ॒द॒न: । सर्व॑ऽअङ्ग: । सर्व॑ऽपरु: । सर्व॑ऽतनू: ॥ सर्व॑ऽअङ्ग: । ए॒व । सर्व॑ऽपरु: । सर्व॑ऽतनू: । सम् । भ॒व॒ति॒ । य: । ए॒वम् । वेद॑ ॥४.१४॥


    स्वर रहित मन्त्र

    ततश्चैनमन्याभ्यामष्ठीवद्भ्यां प्राशीर्याभ्यां चैतं पूर्व ऋषयः प्राश्नन्। स्रामो भविष्यसीत्येनमाह। तं वा अहं नार्वाञ्चं न पराञ्चं न प्रत्यञ्चम्। त्वष्टुरष्ठीवद्भ्याम्। ताभ्यामेनं प्राशिषं ताभ्यामेनमजीगमम्। एष वा ओदनः सर्वाङ्गः सर्वपरुः सर्वतनूः। सर्वाङ्ग एव सर्वपरुः सर्वतनूः सं भवति य एवं वेद ॥

    स्वर रहित पद पाठ

    तत: । च । एनम् । अन्याभ्याम् । अष्ठीवत्ऽभ्याम् । प्रऽआशी: । याभ्याम् । च । एतम् । पूर्वे । ऋषय: । प्रऽआश्नन् ॥ स्राम: । भविष्यसि । इति । एनम् । आह ॥ तम् । वै । अहम् । न । अर्वाञ्चम् । न । पराञ्चम् । न । प्रत्यञ्चम् । त्वष्टु: । अष्ठीवत्ऽभ्याम् ॥ ताभ्याम् । एनम् । प्र । आशिषम् । ताभ्याम् । एनम् । अजीगमम् ॥ एष: । वै । ओदन: । सर्वऽअङ्ग: । सर्वऽपरु: । सर्वऽतनू: ॥ सर्वऽअङ्ग: । एव । सर्वऽपरु: । सर्वऽतनू: । सम् । भवति । य: । एवम् । वेद ॥४.१४॥

    अथर्ववेद - काण्ड » 11; सूक्त » 3; मन्त्र » 45
    Acknowledgment

    हिन्दी (4)

    विषय

    ब्रह्मविद्या का उपदेश।

    पदार्थ

    [हे जिज्ञासु !] (च) यदि (एनम्) इस [ओदन नाम परमेश्वर] को (ततः) उन [दोनो घुटनों] से (अन्याभ्याम्) भिन्न (अष्ठीवद्भ्याम्) दोनों घुटनों से (प्राशीः) तूने खाया [अनुभव किया] है, (याभ्याम्) जिन दोनों [घुटनों] से (च) ही (एतम्) इस [परमेश्वर] को (पूर्वे) पहिले (ऋषयः) ऋषियों [वेदार्थ जाननेवालों] ने (प्राश्नन्) खाया [अनुभव किया] था। [तब] (स्रामः) फोड़े का रोगी (भविष्यसि) तू होगा−(इति) ऐसा (एनम्) इस [जिज्ञासु] से (आह) वह [आचार्य] कहे ॥[जिज्ञासु का उत्तर]−(अहम्) मैंने (वै) निश्चय करके (न) अब (तम्) उस (अर्वाञ्चम्) पीछे वर्तमान रहनेवाले, (न) अब (पराञ्चम्) दूर वर्तमान और (न) अब (प्रत्यञ्चम्) प्रत्यक्ष वर्तमान [परमेश्वर] को [खाया अर्थात् अनुभव किया है]। (त्वष्टुः) विश्वकर्मा [सब कामों में चतुर मनुष्य] के (ताभ्याम्) उन दोनों (अष्ठीवद्भ्याम्) घुटनों से (एनम्) इस [परमेश्वर] को (प्र आशिषम्) मैंने खाया [अनुभव किया] है, (ताभ्याम्) उन दोनों से (एनम्) इसको (अजीगमम्) मैंने पाया है ॥(एषः वै) यही.... म० ३२ ॥४५॥

    भावार्थ

    मन्त्र ३२ के समान ॥४५॥

    टिप्पणी

    ४५−(ततः) ताभ्यां जानुभ्याम् (अष्ठीवद्भ्याम्) अ० २।३३।५। जानुभ्याम् (स्रामः) इषियुधीन्धिदसिश्या०। उ० १।१४५। स्रै, श्रै पाके-मक्। आदेच उपदेशेऽशिति। पा० ६।१।४५। ऐकारस्य आकारः। ततोऽर्श-आद्यच्। स्रामेण पाकेन व्रणादिना युक्तः (त्वष्टुः) अ० २।५।६। विश्वकर्मणः सर्वकर्मसु प्रवीणस्य मनुष्यस्य। अन्यत् पूर्ववत् ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    त्वष्टुः अष्ठीवद्भ्याम्

    पदार्थ

    १. शरीर में घुटनों की अस्थियों अपना विशेष ही महत्त्व रखती हैं [अतिशयितं अस्थि यस्मिन् इति] इन अस्थियों में प्रभु की महिमा दृष्टिगोचर होती है। (तत: च) = और तब (याभ्यां च अष्ठीवद्भ्याम्) = जिन घुटनों से (पूर्वे ऋषय:) = पालक तत्वद्रष्टाओं ने (एतं प्राश्नन्) = इस ब्रह्मौदन को खाया है, (अन्याभ्याम्) = उनसे भिन्न घुटनों के दृष्टिकोण से (एतं प्राशी:) = यदि तू इस ओदन को खाता है, तो वह तत्वद्गष्टा (एनं आह) = इसे कहता है कि (नामः भविष्यसि इति) = तू पके हुए घुटनोवाला [स्मै पाके, शुष्कजंघः-सा]-शुष्क जंघाओंवाला हो जाएगा। (अहम्) = मैं तो (ते वै) = उस ब्रह्मौदन को निश्चय से (न अर्वाञ्चं न पराञ्चं न प्रत्यञ्चम्) = न नीचे पृथिवी के पदार्थों का, न ही दूरस्थ धुलोक के पदार्थों का और न सम्मुखस्थ अन्तरिक्षलोक के पदार्थों का ज्ञान देनेवाला समझता हूँ। मैंने तो (ताभ्याम्) = उन (त्वष्टुः अष्ठीवद्भ्याम्) = निर्माता की महिमा के प्रतिपादक घुटनों से (एनं प्राशिषम्) = इस ब्रह्मौदन को खाया है, (ताभ्यां एनं अजीगमम्) = उन्हीं से इसे प्राप्त किया है। २. (एषः वा ओदन:) = [शेष पूर्ववत्]

    भावार्थ

    तत्वद्रष्टा ऋषियों को इन अतिशयित प्रशस्त अस्थिवाले घुटनों में भी उस निर्माता [त्वष्टा] की महिमा का दर्शन होता है। हम भी इनके द्वारा ब्रह्मौदन को खानेवाले बनें, अर्थात् इनका विचार करते हुए ब्रह्मज्ञान को प्राप्त करें

    इस भाष्य को एडिट करें

    भाषार्थ

    (पूर्वे ऋषयः) पूर्वकाल के या सद्गुणों से पूरित ऋषियों ने (याभ्याम्, अष्ठीवद्भ्याम्) हड्डियों वाले जिन दो घुटनों से (एतम्) इस ओदन का (प्राश्नन्) प्राशन किया है, (ततः) उन घुटनों से (अन्याभ्याम् ,अष्ठीवदभ्याम्) भिन्न प्रकार के घुटनों से (च=चेत्) यदि (एनम्) इस ओदन का (प्राशीः) तूने प्राशन किया है तो (स्रामः) स्रामरोग वाला (भविष्यसि) तू हो जायगा (इति) यह (एनम्) इस प्राशनकर्त्ता को विज्ञ (आह) कहे। (तं वा अहं नार्वाञ्चं न पराञ्चं न प्रत्यञ्चम्) अर्थ पूर्ववत् मन्त्र ३५। (ताभ्याम् त्वष्टुः अष्ठीवदभ्याम्) त्वष्टा के उन हड्डियों वाले घुटनों से (एनम्) इस ओदन का (प्राशिषम्) मैंने प्राशन किया है, (ताभ्याम्) उन द्वारा (एनम्) इस ओदन [के परिपक्व रस] को (अजीगमम्) अन्य अङ्गों में मैंने पहुंचाया है। (एष वा ओदनः …...वेद) अर्थ पूर्ववत् मन्त्र ३५।

    टिप्पणी

    [त्वष्टुः=त्वष्टा के तीन अर्थ हैं, (१) सूर्य, (२) विद्युत् (३) अग्नि (शाकपूणि के मतानुसार)। मन्त्र में त्वष्टा द्वारा विद्युत् अभीष्ट है। इसकी अस्थियां है करकाः, ओले। ये ओले जब पृथिवी पर गिरते हैं तो कठिनावस्था में, दृढ़ावस्था में होते हैं। इसी प्रकार घुटनों की दृढ़ावस्था होनो चाहिये। घुटनों की अस्थियों के ढीला पड़ जाने से घुटकों में पीड़ा हो जाती है। घुटनों की दृढ़ता में मेघीय विद्युत् (त्वष्टा) के करकों का दृष्टान्त दिया है। स्रामः = शुष्कजङ्घः (सायण)]।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    ब्रह्मोदन के उपभोग का प्रकार।

    भावार्थ

    (एनम् आह) गुरु जिज्ञासु को उपदेश करता है (याभ्यां च एतं०) जिन जानुओं से पूर्व ऋषियों ने इस ओदन का भोग किया है (एनं ततः च अन्याभ्याम् अष्ठीवद्भ्याम् प्राशीः) यदि उस ओदन को तू उनसे दूसरे जानुओं से भोग करेगा तो (स्त्रामः भविष्यति इति) लंगड़ा हो जायगा। (तं वा०) इत्यादि पूर्ववत्। (त्वष्टुः अष्ठीवद्भ्याम्) पूर्व ऋपियों ने त्वष्टा के बने जानुतओं से ओदन का भोग किया था। (ताभ्यामेनं० इत्यादि) पूर्ववत्। (एष वा० इत्यादि) पूर्ववत्।

    टिप्पणी

    missing

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    अथर्वा ऋषिः। मन्त्रोक्तो ब्रह्मौदनो देवता। ३२, ३८, ४१ एतासां (प्र०), ३२-३९ एतासां (स०) साम्नी त्रिष्टुभः, ३२, ३५, ४२ आसां (द्वि०) ३२-४९ आसां (तृ०) ३३, ३४, ४४-४८ आसां (पं०) एकपदा आसुरी गायत्री, ३२, ४१, ४३, ४७ आसां (च०) दैवीजगती, ३८, ४४, ४६ (द्वि०) ३२, ३५-४३, ४९ आसां (पं०) आसुरी अनुष्टुभः, ३२-४९ आसां (पं०) साम्न्यनुष्टुभः, ३३–४९ आसां (प्र०) आर्च्य अनुष्टुभः, ३७ (प्र०) साम्नी पंक्ति:, ३३, ३६, ४०, ४७, ४८ आसां (द्वि०) आसुरीजगती, ३४, ३७, ४१, ४३, ४५ आसां (द्वि०) आसुरी पंक्तयः, ३४ (च०) आसुरी त्रिष्टुप् ४५, ४६, ४८ आसां (च०) याजुष्योगायत्र्यः, ३६, ४०, ३७ आसां (च०) दैवीपंक्तयः, ३८, ३९ एतयोः (च०) प्राजापत्यागायत्र्यौ, ३९ (द्वि०) आसुरी उष्णिक्, ४२, ४५, ४९ आसां (च०) दैवी त्रिष्टुभः, ४९ (द्वि०) एकापदा भुरिक् साम्नीबृहती। अष्टादशर्चं द्वितीय पर्यायसूक्तम्॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (4)

    Subject

    Odana

    Meaning

    And for that reason, if you eat of that Odana with any other knees and forelegs for steadiness than those with which the ancient Rshis ate of it, then you will become lame, so said the master to the disciple. And so I eat of that Odana neither greedily as it is closest, nor desperately as it is farthest, nor of necessity as it is within and discordant. I have received it with the steadiness of the knees and forelegs of Tvashta, i.e., divine knowledge of nature’s constructive power. With that I have eaten of it, and with that I have obtained it. And this Odana, this knowledge and steadiness is complete in all respects, perfect in all parts and perfect whole in body form. And he that knows this and thus receives becomes complete in all respects, perfect in all parts, and perfect whole in body form.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    If thou hast eaten it with other knees (asthivant) than those with which the ancient seers ate this, thou wilt become lame: thus one says-to him; it verily (have) I not (eaten) coming hither, nor ‘retiring, nor coming on; with the tvastrsnees, therewith have I etc. etc.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    Wise wan etc,...with different knees... you will become lame... with the kness of Tvastar, the sun......

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    The preceptor should say to the seeker after truth, 'If thou wilt try to realize God with knees other than those of the ancient sages, thou wilt become lame.' Verily have I now realized God, Who exists after the dissolution of the universe, is far from the ignorant, and near the learned. Like the ancient sages, with the knees of a wise person, have I realized God and acquired Him. Verily this God is Resourceful, Nourishing and Serviceable. He who thus knows God becomes resourceful, nourishing, and serviceable.

    इस भाष्य को एडिट करें

    संस्कृत (1)

    सूचना

    कृपया अस्य मन्त्रस्यार्थम् आर्य(हिन्दी)भाष्ये पश्यत।

    टिप्पणीः

    ४५−(ततः) ताभ्यां जानुभ्याम् (अष्ठीवद्भ्याम्) अ० २।३३।५। जानुभ्याम् (स्रामः) इषियुधीन्धिदसिश्या०। उ० १।१४५। स्रै, श्रै पाके-मक्। आदेच उपदेशेऽशिति। पा० ६।१।४५। ऐकारस्य आकारः। ततोऽर्श-आद्यच्। स्रामेण पाकेन व्रणादिना युक्तः (त्वष्टुः) अ० २।५।६। विश्वकर्मणः सर्वकर्मसु प्रवीणस्य मनुष्यस्य। अन्यत् पूर्ववत् ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top